Geldikleri sözcüklerden yeni sözcükler
türetmeyen onlara işlerlik kazandıran eklere çekim ekleri denir. Çekim ekleri,
kelimelerin anlamını değil biçimini değiştirir.
Kelimelerin cümlede üstlendiği görevi, sayısını, zamanını, hâlini, şahsını
belirtir. Yani eklendiği sözcükte yeni bir anlam oluşturmaz. Genellikle ya
köklerden hemen sonra ya da yapım eklerinden sonra gelir. Çekim ekleri, isim
çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Örnek 1
Çocuklarımızdan
Çocuk-lar-(ı)mız-dan: Sözcüğünde "çocuk" isim kökü, "-lar"
çokluk eki, "-mız" iyelik eki, "-dan" uzaklaşma hal ekidir.
Kısacası gelen bütün ekler çekim ekidir.
Örnek 2
Yazıyorlardı
Yaz-(ı)yor-lar-dı: Sözcüğünde "yaz-" fiil kökü, "-yor"
şimdiki zaman kipi, "-lar" III. çoğul şahıs eki, "-dı"
görülen geçmiş zaman kipidir. Bütün ekler çekim ekidir.
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal (Durum) Ekleri
2. İyelik Ekleri
3. Çokluk Ekleri
4. Tamlayan Eki
5. İlgi Eki
6. Eşitlik Eki
7. Ek-fiil Ekleri
8. "-le" Vasıta Eki
9. "mi" Soru Eki
B. Fiil Çekim Ekleri
1. Haber Ekleri
2. Dilek Ekleri
3. Kişi (Şahıs) Ekleri
4. Soru Eki
5. Ek-fiil Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek
onların cümle içindeki görevini belirleyen eklere isim çekim ekleri denir. Bu
ekler isimlerin çeşitli durumlarını belirten eklerdir.
1. Hâl (Durum) Ekleri: İsimlere
belirtme, yönelme, bulunma, ayrılma (çıkma-uzaklaşma) anlamı katan eklerdir.
Hâl (durum) ekleri dört grupta incelenir.
A. Belirtme Hâl Eki (-ı, -i, -u, -ü): Fiildeki iş, oluş ve hareketten
etkilenen varlığı gösteren eklere denir. Belirtme hâl ekini alan sözcükler
cümlede "belirtili nesne" görevindedir.
Örnek
Kitabı bir günde bitirdi.
B. Yönelme Hâl Eki (-e, -a): İsimlere yönelme, yaklaşma ve ulaşma
anlamı katar. Bu eki alan sözcükler cümlede genellikle dolaylı tümleç
görevindedir.
Örnek
Sabah okula yürüyerek gitti.
C. Bulunma Hâl Eki (-de, -da, -te, -ta): İsimlere gelerek durum,
yer ve zaman bildirir. Geldiği sözcük genellikle dolaylı tümleç görevinde olur.
Bazen de eklendikleri sözcüğü veya sözcük grubunu zarf tümleci ve yüklem yapar.
Örnek
Okulda her zaman örnek bir
öğrencidir.
d. Ayrılma (Çıkma-Uzaklaşma) Hâl Ekleri (-den, -dan, -ten, -tan): İsimlere
gelerek zaman, yer, karşılaştırma ve sebep bildirir. Genellikle eklendiği
sözcüğü dolaylı tümleç yapar.
Örnek
İstanbul'dan güzel bir şehirdir.
2. İyelik (Tamlanan) Ekleri (-m, -n,
-i, -miz, -niz, -leri): Adlara
ve ad soylu sözcüklere gelerek onlara aitlik anlamı katan, onların neye, kime
ait olduklarını belirten eklere denir. Tamlamalarda "tamlanan"
kısmını oluşturur. İsmin başına "benim, senin, onun, bizim, sizin,
onların" zamirlerini getirerek de iyelik eklerini bulabiliriz.
Örnek
Araba-m (benim arabam)
Araba-n (senin araban)
Araba-s-ı (onun arabası)
Araba-mız (bizim arabamız)
Araba-nız (sizin arabanız)
Araba-ları (onların arabaları)
3. Çokluk eki (-lar, -ler): Eklendiği
sözcüklere çokluk anlamı katar. Varlıkların birden fazla olduklarını belirtir.
Örnek
Yapraklar bir bir dökülüyordu.
4. İlgi (Tamlayan) Eki
(-ın, -in, -un, -ün, -im)
Ad tamlamalarında tamlayan olan sözcüğe gelerek
belirtili ad tamlaması oluşturur.
Örnek
Bahçenin çiçekleri herkesi büyüledi.
5. İlgi eki-ilgi zamiri (ki): Ek
halinde bulunan bir zamirdir. Türkçede ad görevli bir sözcüğe
"-ki" ekinin getirilmesiyle oluşturulur. Eklendiği sözcüğe her
zaman bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumuna uymayan ilgi zamirinin
sadece "-ki" şekli vardır. Belirtili isim tamlamalarında
"tamlanan" unsurunun yerini tutar.
Örnek
bizimki (bizim evimiz)
6. Eşitlik Ekleri (-ca , -ce , -ça ,
-çe): Eşitlik
ekleri, isim veya isim soylu sözcüklere gelerek onlara cümle içerisinde farklı
anlamlar katar. Eşitlik eki alan sözcükler cümlede genellikle zarf tümleci
görevindedir.
Örnek
Çocukça davranışlar sergiliyordu.
7. Ek-fiil Ekleri: İsim ve isim soylu sözcüklere
gelerek onları yüklem yapar. "i-" fiilidir. Ek-fiil isme geldiğinde
dört şekilde yer alır.
a. Geniş zaman: III. kişilere "-dır" eki getirilerek
yapılır.
Örnek
Çalışkanım
Çalışkansın
Çalışkandır
Çalışkanız
Çalışkansınız
Çalışkandırlar
b. Görülen Geçmiş Zaman: İsim
veya isim soylu sözcüklere "-idi" eki getirilerek yapılır.
Örnek
O, okulda çok çalışkandı. (çalışkan
i-di)
c. Öğrenilen Geçmiş Zaman: İsim veya isim soylu sözcüklere
"-imiş" eki getirilerek yapılır.
Örnek
Son olayda ismi geçen kişiymiş. (kişi i-miş)
d. Şart Çekimi: Eklendiği isim veya isim soylu sözcüklerle yan
cümlecik kurar ve temel cümlenin koşulunu oluşturur.
Örnek
Bu kadar çalışkansa bu sınavı
da kazanır. (çalışkan i-se)
8. "-le" Vasıta Eki: İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek
çeşitli anlam ilgileri kuran bir ektir. Ünlüyle biten sözcüklere gelirse araya
"–y" kaynaştırma ünsüzü girer. Cümlede genellikle zarf veya edat
tümleci görevindedir. Cümleye çeşitli anlam ilgileri katar.
Örnek
Öğrenciler sırayla içeri
alındılar.
9. "mi" Soru Eki: İsim ve isim soylu sözcüklere gelen bir ektir. Bu
sözcük kendisinden önceki sözcükten her zaman ayrı sonraki eklerle bitişik
yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumu kuralına uyar.
Örnek
Çalışkan mı çalışkan bir
öğrenciydi.
B. Fiil Çekim Ekleri: Fiillere gelen çekim ekleridir. Fiillerin kök ve
gövdelerine gelerek fiillerin şeklini, zamanını, olumluluk-olumsuzluk
durumlarını ve kişisini belirtir.
1. Haber Ekleri: Geldikleri
fiillere farklı zaman anlamları katan eklere haber ekleri denir. Haber; gerçekleşmiş,
gerçekleşiyor veya gerçekleşecektir. Haber kipleri beşe ayrılır.
A. Öğrenilen Geçmiş Zaman "-mış, -miş,
-muş, -müş": Başkasından duyulan veya sonradan fark
edilen geçmiş bir eylemi dile getirmek için kullanılan bir zamandır.
Örnek
Yaz-mış-ım
Yaz-mış-sın
Yaz-mış
Yaz-mış-ız
Yaz-mış-sınız
Yaz-mış-lar
B. Görülen Geçmiş Zaman "-dı,
-di, -du, -dü -tı, -ti, -tu, -tü": Tanık olunan, bizzat görülen geçmişte yapılan bir
eylemin dile getirilmesinde kullanılır.
Örnek
Yaz-dı-m
Yaz-dı-n
Yaz-dı
Yaz-dı-k
Yaz-dı-nız
Yaz-dı-lar
C. Şimdiki Zaman "-yor, -mekte,
-makta": Yapılmakta olan, bitmemiş eylemlerin
anlatılmasında kullanılır.
Örnek
Yazı-yor-um
Yazı-yor-sun
Yazı-yor
Yazı-yor-uz
Yazı-yor-sunuz
Yazı-yor-lar
D. Gelecek Zaman "-ecek,
-acak": Fiillere
gelerek eylemin gelecekte yapılacağını belirten eklerdir.
Örnek
Yaz-acak(ğ)-ım
Yaz-acak(ğ)-sın
Yaz-acak
Yaz-acak(ğ)-ız
Yaz-acak-sınız
Yaz-acak-lar
E. Geniş Zaman "-r, -ar,
-er": İş,
oluş ve hareketin her zaman yapılacağını bildiren eklere denir.
Örnek
Yaz-ar-ım
Yaz-ar-sın
Yaz-ar
Yaz-ar-ız
Yaz-ar-sınız
Yaz-ar-lar
2. Dilek (Tasarlama) Kipleri: Fiillere
gereklilik, şart, soru, istek ve emir anlamı katan eklerdir. Dilek-tasarlama
kiplerinde haber olmadığı için zaman da söz konusu değildir. Dilek kipleri
dört grupta incelenir:
1. Gereklilik kipi
2. Şart kipi
3. İstek kipi
4. Emir kipi
A. Gereklilik Kipi Eki "-meli,
-malı": Eylemin yapılmasının gerekli olduğunu
anlatan kiplerdir.
Örnek
Gel-meli-yim
Gel-meli-sin
Gel-meli
Gel-meli-yiz
Gel-meli-siniz
Gel-meli-ler
B. Şart Kipi Eki "-se,
-sa": Fiil kök veya gövdelerine gelerek işin bir
koşula bağlı olduğunu bildiren eklerdir.
Örnek
Yaz-sa-m
Yaz-sa-n
Yaz-sa
Yaz-sa-k
Yaz-sa-nız
Yaz-sa-lar
C. İstek Kipi Eki "-e,
-a": Fiillere
gelerek cümleye istek anlamı katar.
Örnek
Yaz-a-yım
Yaz-a-sın
Yaz-a
Yaz-a-lım
Yaz-a-sınız
Yaz-a-lar
D. Emir Kipi: Eylemin
yapılmasını emir şeklinde bildiren kipe denir. Emir kipinin herhangi bir eki
yoktur. I.
tekil ve I. çoğul şahısların çekimi yoktur.
Örnek
Yaz
-
Yaz-sın
-
Yaz-ın (ız)
Yaz-sın (lar)
3. Kişi (Şahıs) Ekleri: Fiillere
kip eklerinden sonra gelerek eylemin kimin tarafından yapıldığını gösteren
eklerdir.
Örnek
Yazdı-m (I. tekil kişi eki)
Yazdı-n (II. tekil kişi eki)
Yazdı (III. tekil kişi eki)
Yazdı-k (I. çoğul kişi eki)
Yazdı-nız (II. çoğul kişi eki)
Yazdı-lar (III. çoğul kişi eki)
4. Soru Eki "mı, mi, mu, mü?": Fiillere gelen büyük ve küçük ünlü uyumuna uyan
eklerdir.
Örnek
Yazdım mı?
Yazdın mı?
Yazdı mı?
Yazdık mı?
Yazdınız mı?
Yazdılar mı?
5. Ek-fiil: Fiillere geldiğinde birleşik zamanlı fiil oluşturduğundan fiil çekim eki sayılır.
Örnek
Ağlıyordum (ağlıyor i-di-m)
Ağlıyordun (ağlıyor i-di-n)
Ağlıyormuş (ağlıyor i-miş)
Ağlıyorsa (ağlıyor i-se)
Ağlayacakmış (ağlayacak i-miş)
Ayrıca bakınız
Yapım Ekleri
Yapım Ekleri
İsimden İsim Yapım Ekleri
İsimden Fiil Yapım Ekleri
Fiilden İsim Yapım Ekleri
Fiilden Fiil Yapım Ekleri
Çekim Ekleri
İsim Çekim Ekleri
Hal (Durum) Ekleri
İyelik Ekleri
Çokluk Ekleri
İlgi Eki
Eşitlik Eki
"-le" Vasıta Eki
Fiil Çekim Ekleri
Geniş Zaman
Dilek Tasarlama Kipleri
Gereklilik Kipi
Yapım ve Çekim Ekleri Konu Testleri
Sözcükte Yapı Basit, Türemiş ve Birleşik Kelimeler
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder