Edebiyat Okulu: Özne Yüklem Uygunluğuna Aykırılıktan Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları

A. Tekillik-Çoğulluk Uygunluğuna Aykırılık: Aslında tekil olması gereken yüklemlerin çoğul yapılmasıyla meydana gelen hatalardır. Bu konuda şu kurallar geçerlidir:

1. Çoğul organ, duyu, eylem, zaman adları ve soyut kavramlar özne oldukları zaman bunların yüklemleri tekil olur.

Örnekler

Kulaklar işitmiyorlar.

Cümlede geçen "kulak" sözcüğü çoğul eki almıştır. Organ adları çoğul eki aldıklarında yüklem tekil olur. Cümle şöyle düzeltilebilir:

Kulaklar işitmiyor.

Sevinçler, bizi her zaman bulmazlar.

Cümlede geçen "sevinçler" sözcüğü soyut bir kavram olduğundan ve çoğul eki aldığından yüklemin tekil olması gerekir. Cümlenin doğru yazımı şöyledir:

Sevinçler, bizi her zaman bulmaz.

Düşünceler bazen bizi yanıltabilirler.

"Düşünce" sözcüğünün soyut bir kavram olması yüklemin tekil olmasını gerektirir. Cümledeki anlatım bozukluğu şu şekilde giderilebilir:

Düşünceler bazen bizi yanıltabilir.

2. Sayı sıfatı alan öznelerin yüklemleri tekil olur.

Örnekler

İki pilot göreve gelmişler.

Cümlede hem "iki" sayısının hem de "-ler" ekinin bir arada kullanılması anlatımı bozmuştur. Cümle şu şekilde düzeltilebilir.

İki pilot göreve gelmiş.

3. İnsan dışındaki varlıklar çoğul özne olduklarında yüklem tekil olur. Yani öznenin bitki, hayvan adının çoğulu ya da tekili olduğu durumlarda yüklem tekil olur.

Örnekler

Ağaçlar yapraklarını döktüler.

Cümlede insan dışında bir varlık olan "ağaç" sözcüğü özne olduğundan yüklemin tekil olması gerekir. Cümlenin doğru yazımı aşağıdaki gibidir:

Ağaçlar yapraklarını döktü.

Kuşlar havada uçuştular.

Yukarıdaki cümlede bir hayvan adı olan "kuş" sözcüğü çoğul eki aldığından yüklemin tekil olması gerekir. Cümledeki anlatım bozukluğu şu şekilde giderilebilir:

Kuşlar havada uçuştu.

Leylekler, sıcak bölgelere göç ettiler.

Hayvan isimleri özne olduğunda yüklem tekil olur. "Ettiler" sözcüğündeki "-ler" eki anlatım bozukluğu oluşturmuştur. Cümle, şöyle düzeltilebilir:

Leylekler, sıcak bölgelere göç etti.

Bağrışmalar bizi korkuttular.

"Bağrışmalar" sözcüğündeki "-ler" çoğul eki yüklemin tekil olmasını gerektirir. Cümledeki bozukluk şu şekilde giderilebilir:

Bağrışmalar bizi korkuttu.

4. Söylemek istediklerimize küçümseme, saygı, incelik, alay anlamı kattığımızda özne tekil de olsa yüklem tekil de çoğul da olabilir. Her iki kullanım da doğrudur.

Örnekler

Mustafa Bey bizi hoş karşılamadılar. (Doğru)

Mustafa Bey bizi hoş karşılamadı. (Doğru)

Beyefendiler, buraya teşrif edecekler. (Doğru)

Beyefendiler, buraya teşrif edecek. (Doğru)

5. Öznenin çoğul eki almayıp anlamca çokluk bildirdiği cümlelerin yüklemleri tekil olur. Öznede belgisiz zamir veya sıfat bulunursa yüklem tekil olur.

Örnekler

Dün herkes okula gelmiştiler.

Yukarıdaki cümlede özne olan "herkes" sözcüğü ile "-ler" çokluk eki alan yüklem birlikte kullanılmıştır. Bu da anlatım bozukluğu oluşturmuştur. Cümlenin doğru yazımı şu şekildedir:

Dün herkes okula gelmişti.

Komisyon uygun kararı vermişler.

"Komisyon " sözcüğü "-ler, -lar" eki almadığı halde çokluk bildiren bir sözcüktür. Bu durumda cümlenin yükleminde "-ler" ekinin olmaması gerekir. Cümledeki anlatım bozukluğu şu şekilde giderilebilir:

Komisyon uygun kararı vermiş.

Birçok insan bu konuda farklı düşünüyorlar.

"Birçok" sözcüğü çokluk bildiren bir sözcüktür. Özne anlamca çokluk bildirdiğinden yüklemde "-lar" ekinin olmaması gerekir. İlgili cümle şu şekilde düzeltilebilir:

Birçok insan bu konuda farklı düşünüyor.

Halkımız size aslında hesap soruyorlar.

"Halk" sözcüğü topluluk ismidir. Bu sözcük cümlede özne görevinde kullanılmıştır. "-ler, -lar" çokluk ekinin yüklemde olmaması gerekir. Cümledeki bozukluk şu şekilde giderilebilir:

Halkımız size aslında hesap soruyor.

6. Öznenin insandan meydana geldiği ve çoğul olduğu cümlelerde yüklem tekil de çoğul da olabilir. Bu durum anlatım bozukluğu oluşturmaz.

Örnekler

Gençler bahçede top oynuyor. (Doğru)

Gençler bahçede top oynuyorlar. (Doğru)

Öğretmenler ders bitiminde evlerine gitti. (Doğru)

Öğretmenler ders bitiminde evlerine gittiler. (Doğru)

Konuşmacılar bizden su istedi. (Doğru)

Konuşmacılar bizden su istediler. (Doğru)

7. İnsan dışındaki çoğul özneler "kişileştirme" sanatı olduğu durumlarda yüklem çoğul olabilir.

Örnekler

Tekerlekler yollara bir şeyler anlatıyorlar.

Cümlede insana özgü bir özellik olan "anlatmak" özelliği cansız bir varlık olan "tekerlekler"e atfedilmiştir. Bu da kişileştirmeyi beraberinde getirmiştir.

B. Kişi Bakımından Uygunsuzluktan Kaynaklanan Yanlışlıklar

1. Özne hangi kişi ise yüklem o kişiye göre çekimlenir.

Örnek

Ben senin beni sevebilme ihtimalini sevdim. (Özne I. tekil kişi; yüklem de I. tekil şahıs eki almıştır.)

2. Bir cümlede birden fazla özne yer varsa ve bu öznelerin biri I. kişi ise yüklem I. çoğul şahıs olur. (Özne I. ve II., I. ve III. veya I., II. ve III. kişiden oluşursa yüklem I. çoğul kişi olur.) Farklı uygulamalar kişi bakımından uygunsuzluğu doğuracağından anlatım bozukluğuna sebep olacaktır.

Örnek

Ali, Ahmet ve ben dün size uğramıştım. (Yanlış)

Ali, Ahmet ve ben dün size uğramıştık. (Doğru)

3. Birden fazla özne varsa biri II. kişi ise yüklem II. çoğul şahıs olur. Anlatım bozuklukları oluşturan cümlelerde bu husus çokça karşımıza çıkmaktadır.

Örnekler

Okula Ahmet ve sen gideceksin. (Yanlış)

Okula Ahmet ve sen gideceksiniz. (Doğru)

Soruyu sen ve Mustafa yanıtlayabilir. (Yanlış)

Soruyu sen ve Mustafa yanıtlayabilirsiniz. (Doğru)

Yeryüzünde bir ben bir de sen varsın. (Yanlış)

Yeryüzünde bir ben bir de sen varız. (Doğru)

Babam ve ben dün yine sohbet ettim. (Yanlış)

Babam ve ben dün yine sohbet ettik. (Doğru)

Biz de Ali de sınava geç kaldı. (Yanlış)

Biz de Ali de sınava geç kaldık. (Doğru)

Ayrıca bakınız