Edebiyat Okulu: de da eki ve de da bağlacının yazımı

A. "de, da" Bağlacının Yazımı

Bağlaç olan "de, da" her zaman ayrı yazılır.
"te, ta" şekli yoktur. Ünsüz benzeşmesi kuralına uymaz.
Kalınlık-incelik uyumuna uyar.
Özel isimden sonra gelirse kesme işareti kullanılmaz.
Cümleye "dahi, bile, başkaları gibi" anlamlar katar.
Cümleden çıkarıldığında cümledeki anlam bozulmaz, cümle kısmen daralır.
Yazımda bir kelime gibi kabul edilir.
Söylenişte vurgulu söylenir.

Örnek 1

Okula gelirken kitaplarınızı da getirin.

Cümledeki "de, da" bağlacını çıkardığımızda cümle: "Okula gelirken kitaplarınızı getirin." şekline dönüşür. Cümlede bir anlam kaybı olur. "Başka ders araç gereçlerinizi getirdiğiniz gibi" anlamı cümleden kaybolur.

Örnek 2

Evi bulmakta çok da zorlanmadık.

Cümledeki "de, da" bağlacını çıkardığımızda cümle: "Evi bulmakta çok zorlanmadık." şekline dönüşür. Bu da dil bilimi açısından doğru bir cümledir. "de, da" bağlacını bir kelime gibi düşünmek gerekir. "Çok" sözcüğü sert ünsüzle bitmesine karşın ekle ünsüz benzeşmesi kuralına uymamış çünkü bağlaç olan "de, da"nın "-te, -ta" şekli yoktur.

Örnek 3

Zonguldak da güzel bir şehirdir.

Cümledeki "de, da" bağlacını çıkardığımızda cümle "Zonguldak güzel bir şehirdir." şekline dönüşür. Bu, doğru bir cümledir. Cümlede kısmen anlam daralması olur. Yalnız, "başka güzel şehirler gibi" anlamı cümlede kaybolur. Dil bilimi açısından ise doğru bir cümledir. Yine "de, da" özel isimden sonra geldiği halde kesme işareti kullanılmamıştır çünkü "de,da" bağlacını bir kelime gibi düşüneceğiz.

B. "-de, -da, -te, -ta" Hâl (durum) Ekinin Yazımı

İsim çekim ekidir.
"-de, -da, -te, -ta" hâl (durum) eki her zaman kelimeyle bitişik yazılır.
Ünsüz benzeşmesi kuralına uyar. Yani "-te, -ta" şekli vardır.
Cümleden çıkarıldığı zaman cümledeki anlam tamamen bozulur, cümle dil bilgisi açısından da doğru cümle olma özelliğini kaybeder.

Örnek 1

Mahalledeki çocuklar parkta oyun oynuyorlardı.

Cümledeki hâl ekini çıkardığımızda bu cümle; "Mahalledeki çocuklar park oyun oynuyorlardı." şekline dönüşür. Bu da dil bilgisi açısından doğru bir cümle değildir. Anlam tamamen bozulur. Yine sözcüğün ünsüz benzeşmesi kuralına uyması ekin hal eki olduğunun başka bir göstergesidir.

Örnek 2

Herkes evde birbirine yardım etmeye çalışıyordu.

Cümledeki hâl ekini çıkardığımızda cümle; "Herkes ev birbirine yardım etmeye çalışıyordu." şekline dönüşür. Bu da dil bilgisi kurallarına aykırıdır. Cümle şekilsel ve anlamsal olarak tamamen bozulmaktadır.

Örnek 3

Zonguldak'ta önemli miktarda kömür madeni çıkarılır.

Cümledeki hâl ekini çıkardığımızda cümle; "Zonguldak önemli miktarda kömür madeni çıkarılır." şekline dönüşür. Cümle; dil bilgisi açısından şekil ve anlam bakımından doğru bir cümle değildir. Özel isimden sonra kesme işaretinin kullanılmış olması ekin hâl eki olduğunun başka bir göstergesidir.

C. "-de, -da" Yapım Ekinin Yazımı

"-de, -da" yapım eki görevinde olduğu zaman her zaman bitişik yazılır.
Sıfat tamlaması kurar.
Sözcükten çıkarıldığı zaman tamlama bozulur dolayısıyla cümledeki anlam da bozulur.

Örnek 1

Çatılarına göre fiillerde öğrenciler en çok sözde özne nedir sorusunu soruyorlar.

Cümledeki yapım ekini (sıfat yapan eki) çıkardığımızda cümle; "Çatılarına göre fiillerde öğrenciler en çok söz özne nedir sorusunu soruyorlar." şekline dönüşür ki bu da dil bilgisi açısından şekil ve anlam bakımından yanlış bir cümledir. Ayrıca "sözde özne" tamlaması da bozulmuş olur.

Örnek 2

Okulumuzun en gözde öğrencisidir.

Cümledeki yapım ekini çıkardığımızda cümle; "Okulumuzun en göz öğrencisidir." şekline dönüşür ki cümle gerek şekil gerekse anlam bakımından yanlış bir cümle olur.

"de" Bağlacı ile "-de, -da" Eklerinin Yazımıyla İlgili Önemli Uyarılar

1. "ya" sözüyle birlikte kullanılan "de, da" sözleri mutlaka ayrı yazılır.

Örnek

Çabuk yanıma gel ya da çık git evine.

2. "de, da" bağlacı kalınlık-incelik uyumuna uyar.

Örnek

Gölgen de bana da bana da yer ver.

3. "de, da" bağlacı ile "-de, -da" ekleri satır sonuna denk gelirse bağlaçta kesme işareti gelmez; hâl eki ve yapım eklerinde gelir.

Örnek

………………………………………………………………………………………………okula sen

de gelmelisin. (bağlaç)

…………………………………………………………………………………………………….park-