Edebiyat Okulu: Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler

Birleşik sözcükler, iki veya daha çok sözcüğün kalıplaşıp kaynaşması sonucu oluşur. Birleşik sözcükler anlamca bir bütün olup tek bir kavramı karşılar. Belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler yeni bir kavramı karşıladıklarında birleşik kelime olur.

Örnek

Hanımeli (belirtisiz ad tamlaması biçiminde)

Karaciğer (sıfat tamlaması biçiminde)

Mirasyedi (bir isim, bir çekimli fiil)

Gökdelen (bir isim, bir fiilimsi)

Birkaç (iki sıfat)

Kaptıkaçtı (iki çekimli fiil)

Çıtçıt (ikileme)

Yazabilmek (iki fiil)

Birleşik kelimeler, yazılış bakımından bitişik yazılanlar ve ayrı yazılanlar olmak üzere ikiye ayrılır. Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılır.

1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

Kayın+ana > kaynana

Kayın+ata > kaynata

Kahve+altı > kahvaltı

Pazar+ertesi > pazartesi

Güllü+aş > güllaç

Sütlü+aş > sütlaç

Ne+için > niçin

Ne+asıl > nasıl

2. Dilimize Arapçadan girmiş azil (azl), emir (emr), hüküm (hükm), keşif (keşf), küfür (küfr), nakil (nakl), zehir (zehr), devir (devr) gibi birtakım kelimeler "etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek" yardımcı fiilleriyle birleşirken asıllarına uyarak ikinci hecedeki ünlülerini düşürür. Bu birleşik fiiller bitişik yazılır.

Örnek

Azil+etmek > azletmek

Devir+etmek > devretmek

Kayıp+olmak > kaybolmak

Nakil+etmek > nakletmek

Sabır+etmek > sabretmek

Zikir+etmek > zikretmek

Uyarı: Bu kelimeler ünlüyle başlayan bir yardımcı fiil veya ek almadıkları zaman "azil, defin, emir, hüküm, kayıp, keşif, meyil, nakil, sabır, seyir, zehir, zeyil, zikir" şeklinde söylenir ve yazılır.

3. Dilimize Arapçadan girmiş af (afv), his (hiss), ret (redd), zan (zann), zem ( zemm) gibi birtakım kelimeler "etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek" yardımcı fiilleriyle birleşirken sondaki sesler, asıllarına uyarak veya asıllarının etkisinde kalarak çift sese dönüşür. Bu tür birleşik fiiller bitişik yazılır.

Örnek

affetmek, affeylemek, affolunmak, halletmek, hissetmek, hissedilmek, reddetmek zannetmek, zemmetmek

Uyarı: İsim kısımları tek başına kullanılmayıp sadece "etmek, olunmak" yardımcı fiilleriyle kalıplaşan birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

ahzetmek, bahşetmek, hamletmek

4. Vurgusu son heceye kaymış birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

açıkgöz, anaerkil, babayiğit, düztaban, paragöz, pisboğaz

5. Kelimelerden biri veya ikisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğrarsa bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır

aslanağzı (bitki), kazayağı (bitki), kuşburnu (bitki), kızılkanat (balık), yeşilbaş (ördek), kedigözü (lâmba), balıksırtı (desen), kazkanadı (oyun), dilberdudağı (tatlı), kadınbudu (köfte), tavukgöğsü (tatlı), kuşyemi (bitki), bülbülyuvası (tatlı), beştaş (oyun), Samanyolu (yıldız kümesi), alinazik (kebap), ayşekadın (fasulye), karafatma (böcek),

6. Kurallı birleşik fiilleri oluşturan yeterlilik, sürerlik, yaklaşma ve tezlik fiilleri birleşik yazılır.

Örnek

yapabilmek, yazadurmak, düşeyazmak, öleyazmak, açıvermek

7. "-di /-du / -dü, -tı/ -ti /-tu /-tü" ekleriyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

gecekondu, gündöndü, imambayıldı, serdengeçti

8. Her iki ögesi de "-di /-du /-dü, -tı /-ti /-tu /-tü veya -r /-ar /-er" eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

dedikodu, biçerdöver, konargöçer, okuryazar

9. Hayvan, bitki, organ ve çeşitli nesne adlarıyla kurulan ve içinde renklerden birinin adı veya "renk" sözü geçmeyen renk adları bitişik yazılır.

Örnek

fildişi, gülkurusu, kazayağı, vişneçürüğü, yavruağzı

Uyarı: Örneklerden sonra "renk" sözü kullanılırsa bu söz ayrı yazılır.

Örnek

devetüyü rengi, fildişi rengi

10. Renk adlarıyla kurulan ve bitki, hayvan veya hastalık türlerinden birini gösteren birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

akkavak, kızılağaç, sarıçiçek, akbalık, maviküf.

11. Somut olarak yer bildirmeyen "üst", "alt" ve "üzeri" sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri, gerçeküstü, olağanüstü, suçüstü, yüzüstü, ayakaltı, bilinçaltı

12. İki veya daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş kişi adları, soyadları ve lâkaplar bitişik yazılır.

Örnek

Alper, Aydoğdu, Birol, Gülnihal, Tanpınar,

13. İki veya daha çok kelimeden oluşmuş Türkçe yer adları bitişik yazılır.

Örnek

Çanakkale, Gümüşhane, Acıpayam

Uyarı: Şehir, kent, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak, su vb. kelimelerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması kalıbındaki yer adlarında birinci kelime tek başına söz konusu yer adını ifade etmezse bu tür yer adları bitişik yazılır.

Örnek

Akşehir, Eskişehir, Suşehri, Batıkent, Sarıyer, Uludağ, Kocatepe, Akdeniz, Acıgöl, Kızılırmak

14. Şahıs adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan, köy vb. yer ve kuruluş adlarındaki unvan grubu; unvan kelimesi sonda ise gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır.

Örnek

Bayrampaşa, Kemalpaşa (ilçesi); Necatibey (Caddesi)

15. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu.

16. "baş" sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları bitişik yazılır.

Örnek

başbakan, başçavuş, başeser, başhekim, başkarakter, başkent, başkomutan, başöğretmen, başrol, başsavcı, başşehir

17. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki "başı" sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları bitişik yazılır.

Örnek

çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, ustabaşı

18. "ağa, bey, efendi, hanım, nine" vb. sözcüklerle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

beyefendi, hanımefendi, hacıağa, kadınnine

19. Aşağıda yer alan kelime ve deyimler de gelenekleşmiş ve yaygınlaşmış olarak bitişik yazılır.

Örnek

akaryakıt, akciğer, akyuvar, alyuvar, anamal, anaokulu, anapara, anayasa, atardamar, atasözü, ayçiçeği, başıboş, bilirkişi, denizaltı, dereotu, gökyüzü, gözyaşı, halkoyu, içgüdü, ikizkenar, ilkbahar, ilkokul, ilköğrenim, ilköğretim, ipucu, kabataslak, kamuoyu, karaciğer, karekök, kartopu, kenarortay, kelaynak, külhanbeyi, önsezi, tekdüze, tereyağı, tıpkıbasım, toplardamar, yarıyıl, yerküre, yeryüzü, yılbaşı, yüzyıl, zeytinyağı

20. Belgisiz sıfat ve zamirlerin bazıları gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır.

Örnek

Biraz, birkaç, birçok, hiçbir, herhangi

21. "hane, name, zade, zede" kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

çayhane, dershane, eczahane, hastahane, kahvehane, postahane, yatakhane, yemekhane, beyanname, amcazade, depremzede

22. "ev" kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

aşevi, bakımevi, basımevi, doğumevi, gözlemevi, huzurevi, orduevi, polisevi, öğretmenevi, yayınevi

Uyarı: "Dershane, eczahane, hastahane, pastahane, postahane" gibi sözlerde hane kelimesindeki "h"nin yazılmaması doğru değildir.

23. "perver" ve "perest" kelimeleriyle Farsça kurala göre oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Örnek

misafirperver, vatanperver, ateşperest

24. Farsça kurala göre oluşturulan isim ve sıfat tamlamaları ile kalıplaşmış diğer ibareler bitişik yazılır.

Örnek

dârıdünya, ehlibeyt, ehvenişer, gayrimenkul, gayrimeşru, gayrimüslim, gayrisafi, hüsnühat, suiistimal

25. Arapça kurala göre oluşturulan tamlamalar ve kalıplaşmış diğer ibareler bitişik yazılır.

Örnek

şeyhülislâm, tahtelbahir, aleykümselâm, inşallah

26. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır.

Örnek

İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim Kurulu, Açıköğretim Fakültesi

27 "oto, tele, matik" ögeleriyle kurulan alıntılar da bitişik yazılır.

Örnek

otobiyografi, otokritik, telekız, bankamatik