Fiilde Yapı

Fiiller, yapıları bakımından üç grupta incelenir. 
 
a) Basit Fiiller
b) Türemiş Fiiller
c) Birleşik Fiiller
 
A. Basit Fiiller: Kök halinde bulunan, hiçbir yapım eki almamış ve tek sözcükten oluşan fiillere denir.
 
Koş-

At-

Tut- 

B. Türemiş Eylemler: Eylem ya da ad köklerinden, gövdelerinden yapım ekleriyle türetilmiş fiillere denir. Bunlara fiil gövdesi de denir. Türemiş fiiller, ad köklerinden türeyen yansımadan türeyen ve fiil köklerinden türeyenler olmak üzere üçe ayrılır. (Sınavlarda fiiller özellikle de fiilde yapı ile ilgili çok sayıda soru karşımıza çıkmaktadır.)
 
1. Ad köklerinden türeyen fiiller
 
İz-le-

Az-al-

Ev-len-

Baş-la-

Kısa-l-

İnce-l-

Su-sa-
 
2. Yansımalardan türeyen fiiller
 
Şırıl-da-

Hor-la-

Çat-la-
 
3. Eylem köklerinden türeyen fiiller

Oku-t-

At-ış-

Ak-ıt-

Sık-ıl-

Yaz-ıl-

Uç-ur-

Kop-ar-
 
C. Birleşik Fiiller: En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Birleşik fiillerde en az bir sözcüğün fiil olması gerekir. İkisi de fiil olabilir. Fiilde yapı bölümünün en karışık konusudur. Üç başlık altında incelenir:
 
a. Kurallı Birleşik Fiiller

b. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

c. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller
 
a. Kurallı Birleşik Fiiller: Bazı kurallar dâhilinde oluşan fiillerdir. İki fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle oluşur. Kısacası "fiil+fiil" şeklindedir. Kurallı birleşik fiiller kendi içerisinde dörde ayrılır. 
 
1. Yeterlilik Fiili: Eylem kök ve gövdelerine "a+ bil-, e+ bil-" fiili getirilerek yapılır. Birinci fiilin anlamına "gücü yetme, başarma" anlamını katar.
 
Yarın arkadaşlar gelebilir. 
(İhtimal anlamında)
 
Mustafa bu çantayı taşıyabilir. 
(Gücü yetmek anlamında)
 
Fiilde yapı testini verebilir misiniz?  
(İstek, rica anlamında)
 
Ödevlerinizi bitirebildiniz mi?  
(Yetiştirme anlamında)
 
Böyle çalışırsa YGS'de yüksek puan alabilir.  
(Başarabilir anlamında)
 
Uyarı: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda "bil-" eyleminin düştüğü görülür. Bu olumsuz biçimler de yapıca birleşiktir.
 
Yazamamak (olumlu şekli): yazabilmek: "a" sesi "bil-" fiilinin yerine kullanılmıştır. Aslında kelimenin olumsuzu, kuralına göre "yazabilemez" olması gerekir. Türkçede böyle bir kullanım olmadığı için "bil-" fiili düşer. 
 
Yazamaz (olumlu şekli: yazabilir)
Bakamamak (olumlu şekli: bakabilmek)
 
2. Tezlik Fiili: Eylem kök ve gövdelerine "ı+ver-" eylemi getirilerek yapılır. "vermek" eylemi birinci fiilin anlamına "tezlik" anlamı katar. 
 
Mustafa bu yazıları yazıver. 
(hemen anlamında)

Ali okuldan sonra evine geliverdi.  
(zaman kaybetmeden anlamında)

Hasan şu yazıya bir bakıver. 
(acelece anlamında)
 
Bakkaldan söylediklerimi alıver sonra hesaplaşırız. 
(çabukluk anlamında)

Olumsuz şekli
 
Yazıverdi: Yazıvermedi, yazmayıverdi.

Geliverdi: Gelivermedi, gelmeyiverdi.
 
3. Süreklilik Fiili: Eylem kök ya da gövdelerine "a+kal-, e+dur-, e+gel-" eylemlerinden biri getirilerek yapılır. Fiile "devamlılık" anlamı katar. 

Annesinin arkasından bakakaldı. 
(sürekli baktı anlamında)

Öğretmenimiz fiilde yapı konusunu işlerken Ali uyuyakalmış. 
(uzun zamandır uyuyor anlamında)

Bunlar atalarımızdan süregelmiş. 
(devamlılık anlamında)

Siz çocuklara bakadurun, onları yakında göndereceğiz. 
(bakmaya devam edin anlamında)

Oradakileri görünce hepimiz orada donakaldık. 
(süreklilik anlamında)
 
4. Yaklaşma Eylemi: Eylem kök ya da gövdelerine "a+yaz-, e+yaz-" eylemleri getirilerek yapılır. Birinci fiilin anlamına "az kalsın" anlamı katar. Yaklaşma fiilinin olumsuz şekli yoktur. Olumlu şeklinin kullanımı da yaygın değildir. 

O büyük kazada o da öleyazdı. 
(Az kalsın ölüyordu) 

Buzlu yolda dengesiz yürüyünce düşeyazdı. 
(Az kalsın düşüyordu.)
 
b. Yardımcı eylemlerle kurulan birleşik fiiller: Ad soylu bir sözcükle "etmek, olmak, kılmak, eylemek" eylemlerinden birinin oluşturduğu birleşik fiillerdir.  Bu fiiller bazen ayrı bazen de bitişik yazılır. Birleşme durumunda bir ses olayı varsa fiil bitişik; bir değişme yoksa fiil ayrı yazılır. 

Ses olaylarına, sözcüklerin yazımına odaklanırken fiilde yapı içerisinde önemli yer tutan birleşik fiillerin biri fiil olmak üzere en az iki sözcükten oluştuğunu unutmamak gerekir.

Bütün olanlara büyük bir teslimiyetle sabrediyor. (ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)

Bunların bir gün başına geleceğini önceden hissetmişti. (ses türemesi olduğundan birleşik yazılmış)

Fiilde yapı konusunu bir daha anlatması için öğretmeninden rica eyledi. (ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)

Annesinin elini bir an bırakan çocuk yolda kayboldu. (ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)

Bütün işleri ona bırakınca adamcağız mahvoldu. (ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)

Konuklara öncelikle programın akışını arz etti. (ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)

Yarışmada derece yapan öğrenciyi odasına çağırdı, tebrik etti. (ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)

O kadirşinas insanlar, göçmen kuşlar gibi bu diyarları bir bir terk etti. (ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)

 
Not: Yardımcı eylemlerle oluşturulan fiillerde anlamsal ağırlık, ad soylu sözcük üzerindedir.
 
Uyarı: "Etmek ve olmak" eylemleri kimi zaman cümlelerde yardımcı eylem olmaktan çıkar, asıl eylem olarak kullanılır. Bu eylemler aşağıdaki özellikleri taşısalar asıl eylem olur. 
 
1. Cümlede birleşik fiil oluşturmuşlarsa yardımcı eylem; tek başlarına bir öğe olmuşlarsa asıl eylemdir.

2. Cümlede tek başlarına tam bir eylem anlamına sahipseler asıl eylem; değillerse yardımcı eylemdir.

3. Kendilerinden önceki sözleri özne, nesne, tümleç olarak alırlarsa asıl eylemdir. 
 
Örnek
 
Bu ev on milyar eder. (tutar)
             Z.T.        Y.
Sabah erken evde olmalısın.  (bulunmak)
                      D.T.      Y.
Aldığın giysi üzerime oldu. (bedenen uymak)
                                 Y.
Meyveler henüz olmamış.  (olgunlaşmamış)
                  Z.T.     Y.
Orada ne ettiniz adamlar kaçtı? (yapmak)
                   Y.
Akşam herkes evinde olsun. (bulunmak)
                                   Y.
 
c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller: Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller üç şekilde oluşur. Bu fiiller, bir kurala bağlı kalmadan oluşan fiillerdir.
 
1. Birleşiği oluşturan her iki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bitişik yazılır.

Sınava tam zamanında başvurmuş. 

Yardan da serden de vazgeçer bir an şair.

Bunların doğru olduğunu varsayalım.
 
2. Birinci sözcükleri gerçek anlamında kullanılan ikinci sözcükleri gerçek anlamından uzaklaşmış birleşik fiillerdir. Bu fiiller ayrı yazılır. 
 
Bu konuda ne yapacağıma henüz karar vermedim.

Kore Savaşı'nda geleceğin aydınlık günleri için gazi olmuştu.

Yetim kalır sevdayla çarpan bu yaralı yürek.

O, sorulan sorulara çabucak cevap verdi.
 
3. Deyim şeklinde oluşan birleşik fiiller. Bunlar deyim olduklarından ayrı yazılır. 
 
Ameliyat olacağını öğrenince etekleri tutuştu.

Köyü, çocukluk yılları gözünden tütüyordu.

Söylediklerini yaptıramayınca küplere bindi.

Baktık ki sonuç almayacak ağırdan aldı meseleyi.

Annesinin kazada öldüğünü televizyondan öğrenince aklını oynattı.

Can atar Betül, annesine kavuşmak için.

 Ayrıca bakınız


Ayrıca bakınız

Posted by at

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Kaydol: Kayıt Yorumları (Atom)