Edebiyat Okulu: Fiillerde Çatı

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak girdiği biçime çatı denir. Çatı, isim cümlelerinde aranmaz. Fiiller, özne-yüklem ilişkisine göre fiil çatısı ve nesne-yüklem ilişkisine göre fiil çatısı olmak üzere iki grupta incelenir.

A. Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiil Çatısı

Öznesine göre fiil çatısında özne ile eylem ilişkisi esas alınır. Özne-yüklem ilişkisinde özne bazen işi bizzat kendisi yapmakta, bazen yapılan işten etkilenen durumunda, bazen hem işi yapan hem de işten etkilenen kişidir. Bazen de iş karşılıklı ya da birlikte yapılmaktadır.

Fiillerde çatı öznesine göre dört şekilde incelenir:

1. Etken Fiiller
2. Edilgen Fiiller
3. Dönüşlü Fiiller
4. İşteş Fiiller

1. Etken Çatılı Fiiller: Fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu yapan öznenin kendisidir. Özne, gerçek öznedir. Bu fiiller geçişli veya geçişsiz olabilir. Bir fiil kök halindeyse mutlaka etken fiildir.

Örnek 1

Mustafa, öğretmeninden notunu açıklamasını istedi.

Cümlede özne bizzat işi yapan kişidir. "isteme işini yapan kim?" sorusu sorulduğunda "Mustafa" cevabı ortaya çıkar.

Örnek 2

Annesi her zaman oğluna yardım ederdi.

"Yardım etme" işini gerçekleştiren bizzat "annesi"dir. Dolayısıyla cümle, etken çatılıdır.

Örnek 3

Elma ağaçtan yere düşmüş.

Cümlenin yüklemine "düşmüş olan ne?" sorusunu sorduğumuzda "elma" cevabını alırız. Öznenin bizzat insan olması şart değildir.

Örnek 4

Çaresizce orada bekliyordu.

Yukarıdaki cümlede "Bekleyen kim?" sorusunu sorduğumuzda cevap olarak "o" öznesi karşımıza çıkar. Bir cümlede gizli özne de olsa gerçek özne kabul edilir.

Etken Çatılı Fiiller ile İlgili Cümle Örnekleri

Kuşlar, sonbaharda sıcak diyarlara göç etti.

Babam, her akşam bir saat kitap okur.

Yağmur hafif hafif yağmaya başlamıştı.

Edebiyat öğretmenimiz, fiillerde çatı konusunu ne güzel anlatmıştı.

Ahmet, annesini görünce koşa koşa yanına gitti.

Öğrenci, tahtada uygun görmediği yazıları sildi.

Öğretmen, tahtaya bir doğru çizdi.

Abdullah, bir saat süren yolculuktan sonra köyüne vardı.

Betül, yazıyı sökmek için gece yarılarına kadar yazdı.

Yaylanın soğuk sularından kana kana içti.

İnsanlık seni yıllar geçse de unutmayacak.

Not: Özne-yüklem ilişkisinde öznenin canlı, cansız, hayvan adı olmasının bir önemi yoktur. Önemli olan öznenin eylemi yapıp yapmamasıdır.

2. Edilgen Çatılı Fiiller: Edilgen çatılı fiiller, gerçek öznesi olmayan fiillerdir. Fiile "-l, -n" çatı ekleri getirilerek yapılır. Edilgen çatılı fiillerde "sözde özne" bulunur. Aslında çoğu zaman nesne olması gereken kelime burada sözde özne olur. Edilgen çatılı fiillerde işin başkası tarafından yapılma anlamı vardır. Nesne olması gereken öğe "sözde özne" görevi üstlendiğinden edilgen çatılı fiiller geçişsizdir.

Örnek 1

Cam kırıldı.

Fiillerde çatı bakımından cümle incelendiğinde cümlede edilgenliğin olduğunu gösteren iki ölçüt vardır. Birincisi fiildeki "-l" sesidir. İkincisi ise cümlede gerçek özne değil de sözde öznenin olmasıdır. Camı kıran belli değildir.

Örnek 2

Bütün bardaklar kırılmış.

Cümlede geçen "kırılmış" fiilinde yer alan "-l" sesi cümlenin edilgen çatılı olduğunu gösteren bir ölçüttür. Yine gerçek öznenin olmaması cümleyi edilgen çatılı yapmıştır. "Bütün bardaklar" aslında nesne olduğu halde cümlede "sözde özne" görevindedir. Bardakları kimin kırdığı belirsizdir.

Örnek 3

Ev çok ucuz bir fiyata satıldı.

"Satıldı" fiilinde yer alan "-l" sesi ve eylemi gerçekleştiren kişinin belli olmaması yani nesnenin "sözde özne" görevini üstlenmesi cümleyi öznesine göre edilgen çatılı kılmıştır. Evi kimin sattığı bilinmemektedir.

Örnek 4

Kütüphaneden geri verilmek üzere bir kitap alındı.

Cümlede geçen "alındı" fiilinin faili belirsizdir. Yani kütüphaneden kimin kitap aldığı bilinmemektedir. Yükleminde "-l" sesinin olması ve nesnenin özne görevini üstlenip "sözde özne" olması cümleyi edilgen çatılı kılmıştır.

Edilgen Çatılı Fiiller ile İlgili Cümle Örnekleri

Sorular, çok kısa bir sürede çözüldü.

Alevler etkin bir mücadeleyle söndürüldü.

Evin bahçesi, güzel bir şekilde temizlendi.

Kirli tabaklar, çarçabuk yıkandı.

Defterler, sınıftan zil çalmadan alınır.

Alnımıza kara yazı yazıldı.

Dostlar toplanınca sazlar çalındı.

Mahallemize yeni bir muhtar seçildi.

Fiillerde çatı konusu anlatıldı.

Kitaplığındaki tüm kitaplar okundu.

Arabalar uygun park etmeyince caddeden çekildi.

Postaneden bir mektup alındı.

Uygunsuz yazılar duvarlardan silindi.

Bakkal, işletme şartlarını kaybedince kapatıldı.

Bence daireniz uygun bir fiyata satıldı.

Gecenin bir yarısı kapı hızlı bir şekilde vuruldu.

En güzel anılar uzun kış gecelerinde anlatılır.

Kitaplar masada unutulmuş yine.

Bahçedeki ağaçlar nihayetinde budandı.

Not: "Eve gidildi." cümlesinin hiçbir öznesi yoktur. Yüklemi, edilgen çatılıdır.

3. Dönüşlü Çatılı Fiiller: Özne, hem işi yapan hem de işten etkilenendir. Şekilce öznesi etken, yüklemi edilgen fiillerdir. Özne, gerçek öznedir. Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır. Dönüşlü çatılı fiiller nesne almadıklarından geçişsiz fiillerdir. Bu tür fiillerde Kendi kendine yapma anlamı vardır.

Örnek

Hatice aynanın karşısında saatlerce süslendi.

Not: Edilgen çatılı fiillerle dönüşlü çatılı fiiller, fiillerde çatı konusunun en çok karıştırılan iki konusudur. İkisinde de yüklemde "-l, -n" sesleri bulunur. Edilgen çatılı fiillerde özne belli olmadığından "sözde özne"; dönüşlü çatılı fiilde gerçek özne vardır.

Örnek

Kadın telaşla etrafına bakındı.

Okulun bahçesi hemencecik temizlendi.

Fiillerde çatı ana başlığını özne-yüklem ilişkisine göre incelediğimizde yukarıdaki iki cümledeki yüklemlerin şeklen birbirine benzedikleri görülür. "-n" eki ikisinde de vardır. İkisinin farkını özneler belirlemektedir. Birinci cümlede "gerçek özne" yer almakta; ikinci cümlede ise "sözde özne" bulunmaktadır. "Bakındı" eylemini gerçekleştiren "kadın" olmasına rağmen "temizlendi" eylemini yapan belirsizdir.

Dönüşlü Çatılı Fiiller ile İlgili Örnek Cümleler

Genç kızlar, aynanın karşısında saatlerce süslendi.

Ali, hep yaptıklarıyla övünür.

Sınavda birinci olduğumu duyunca çok sevindim.

Ali, havuzu görünce hemencecik soyundu.

Evde su bulamayan İbrahim gölde yıkandı.

Mustafa arkadaşına haklı gerekçelerle fena kırılmış.

Mesut herkesin önüne çıkacağı için güzelce giyindi.

Çocuklarım bu yaşına kadar çok dengeli beslendi.

Mehmet, okula gitmek üzere sabah erkenden evden ayrıldı.

İsmail, yaptıklarından pişmanlık duyunca bir süre dövündü.

Not: "Kendi kendine olma" anlamı taşıyan fiiller, dönüşlü fiil değildir. Bunların şekilce benzemesi bizi yanıltabilir.

Örnek

Saçlarım dökülüyor.

4. İşteş Çatılı Fiiller: Bildirilen işin birlikte ya da karşılıklı yapıldığını bildiren fiillerdir. Nitelikte eşitlik bildiren fiiller de işteş fiil sayılır. "-ş" ekiyle yapılır. "-ş" ekinin olduğu her yerde işteşlik olmaz. Yukarıda değinilen özellikleri taşıması gerekir.

Örnek

Arkadaşıyla ayrılmasına rağmen yıllarca mektuplaştı. (karşılıklı)

Kuşlar bize küsmüşçesine uzak diyarlara uçuştu. (birliktelik)

Yukarıdaki cümlelerde "-ş" sesinden dolayı iki cümlede de işteşlik bulunmaktadır. "Mektuplaştı" fiilinde karşılıklı; "uçuştu" fiilinde ise birlikte yapma anlamı vardır.

İşteş Çatılı Fiiller ile İlgili Örnek Cümleler

İki kardeş oyuncakların paylaşımında sonunda anlaştı. (karşılıklı)

Âşıklar meydanda nazikçe atıştılar. (karşılıklı)

Taraflar, anlaşma sağlanamayınca çatıştı. (karşılıklı)

Ayrılacağız diye o munis yerde saatlerce bakıştık. (karşılıklı)

Herkesin gözü önünde pis pis dövüştüler. (karşılıklı)

Öğrenciler, sınıfta fiillerde çatı konusunu saatlerce tartıştılar. (karşılıklı)

İki dost yılların hasretiyle kucaklaştılar. (karşılıklı)

Her zamanki gibi aynı saat ve yerde buluştular. (karşılıklı)

Sorunları çözmek için yazıştılar. (karşılıklı)

Elmayı kardeş payı yaparak paylaştık. (karşılıklı)

Kuşlar, seher vaktinde her zamanki gibi yine ötüştü. (birliktelik)

Çocuklar, söylenenleri dinledikten sonra anlamlı anlamlı gülüştüler. (birliktelik)

Öğrenciler, teneffüste hava almak için dışarıya kaçıştılar. (birliktelik)

Arkadaşlarının öldüğünü duyduklarında birdenbire ağlaştılar. (birliktelik)

Kuzular evlere yaklaşınca tatlı tatlı meleşti. (birliktelik)

Not: Bazı fiiller çatı eki almadıkları halde kelimenin kökeninde mevcut sesten ve kelimelerde birden fazla kişi tarafından yapılma anlamı olduğundan bunlar da işteş çatılı fiil sayılır.

Örnek

İki cengâver sonuna kadar güreşti.

Birinci Dünya Savaşı'nda Türkiye bütün dünya ile savaştı.

Not: Nitelikte eşitlik yani değişerek yeni bir görünüm kazanma anlamı olan fiillerde de işteşlik vardır.

Örnek

Ne kadar güzelleşmişsin.

Sıcak havanın tesiriyle esmerleşmişsin.

Hasta, günden güne iyileşiyor.

İpucu: Öznesine göre fiili çatısında şöyle bir yol izlenebilir. Gerçek özne varsa "edilgen fiil" silinebilir. Yükleminde "-l, -n" ekleri varsa "edilgen veya dönüşlü" üzerine yoğunlaşılabilir. Bu ikisi arasında kalındı mı hemen öznelere odaklanılmalı gerçek özne varsa dönüşlü yoksa sözde özne yer alırsa edilgen çatılı fiilde karar kılınmalıdır.

B. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiil Çatısı

Nesnelerine göre fiillerde çatı dört şekilde incelenir.

1. Geçişli Fiiller: Nesne alabilen fiillerdir. Bu fiiller, "ne (belirtisiz nesne görevinde olduğu zaman), neyi, kimi" sorularına yanıt verir. "Onu" zamiri bir formül olarak düşünülebilir. Yüklemden önce "onu" zamiri getirildiğinde zamir yükleme uyarsa fiil geçişlidir, demektir.

Örnek

Mustafa ona arabasını sattı. (neyi sattı)
B.li N. Y.

Ona kırtasiyeden kitap aldım. (ne aldım)
B.siz N. Y.

Yukarıdaki cümleler nesne alabildikleri için yani yüklemleri "kimi, neyi, ne" sorusuna cevap verebildiği için cümlelerin yüklemleri geçişlidir. Birinci cümlede "Neyi sattı?" diye sorulduğunda "arabasını" cevabı; ikinci cümlede "Ne aldı?" diye sorulduğunda "kitap" cevabı alınır. Cümlelerin yüklemleri nesne alabildikleri için yüklemler geçişli fiillerdir.

Not: Geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunmayabilir. Bu fiiller yine de nesne alabildiği için geçişli çatılıdır.

Örnek

İki gün her yerde aradım.
Z.T. D.T. Y.

Yukarıdaki cümlede nesne bulunmamaktadır. Cümlenin yükleminin önüne "onu" zamirini getirdiğimizde "onu aradım" şeklinde mantıklı bir kurgu ortaya çıktığı için cümlenin yükleminin geçişli bir fiil olduğu ortaya çıkar. Aynı uygulamayı aşağıdaki örnekler üzerinde de gösterebiliriz.

Geçişli Çatılı Fiiller ile İlgili Örnek Cümleler

Ahmet onu her yerde aradı.

Yakalanacağını anlayınca arkadaşını onlara teslim etti.

İnsanlık bu konuda sınıfı geçemedi.

Dilinden düşürmediği şarkıları bir de sizin için söyledi.

Kuşların cıvıltısını kulaklarımın dibinde hissediyorum.

Sabahın ilk ışıklarına kadar gece namazı kılardı.

Gözleri gözyaşlarından daha güzel bir şey yıkayamaz.

Fiillerde çatı konusunu bugün tam olarak anladım.

Baharın o rengârenk sofrasını bizim için donatır Yüce Yaradan.

Şehir kış uykusundan uyanırken ben seni düşünüyordum.

Gurbet yolunun yolcularını bir bir selamladı.

Geç fark ettim taşın sert olduğunu.

Su insanı boğar, ateş yakarmış.

Gülü soluncaya kadar seni ölünceye kadar seveceğim.

Sana benim gözümle bakmayanın mezarını kazacağım.

Atı alan Üsküdar'ı geçti.

2. Geçişsiz Fiiller: Nesne alamayan fiillerdir. Geçişsiz fiillerde "ne, neyi, kimi" sorularının cevabı yüklemde bulunmaz. Bu tip yüklemler durumlarını korudukları sürece nesne alamaz.

Örnek

Akşam çok geç saatte uyudu.

Arkadaşına anlamsız anlamsız baktı.

Yukarıdaki cümlelerde "uyudu" fiiline "kimi uyudu, neyi uyudu" sorularını sorduğumuzda cevap alamıyoruz. Bu fiillere dışarıdan kesinlikle nesne getirilemez. "onu uyudu, onu baktı" yakıştırması saçma olduğundan bu fiiller geçişsizdir. Aynı uygulamayı aşağıdaki örnekler üzerinde de gösterebiliriz. Konuyu daha iyi anlamanız için lütfen aşağıdaki cümlelerde yüklem görevinde olan fiilleri fiillerde çatı konusunun nesne-yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

Geçişsiz Çatılı Fiiller ile İlgili Örnek Cümleler

Annesinin arkasından uzun uzun ağladı.

Herkesin gözü önünde baştan sona yandı.

Çok küçük yaşta öldü.

Geç saatlerde o müzmin kasabaya vardı.

Uçun kuşlar uçun doğdum yere.

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.

Bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak.

Gülü seven dikenine katlanır.

Korkma! sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak.

Ne yanar kimse bana ateş-i dilden özge.

Burda geçti benim güzel günlerim.

Sevenlerine bir mektupla veda etti.

3. Oldurgan Fiiller: Geçişsiz çatılı bir fiile "-t, -r, -dir" çatı eklerinden birinin getirilerek fiilin geçişli duruma getirilmesidir.

Örnek

Uyu: Uyut

Gez: Gezdir

Öl: Öldür

Yukarıdaki fiillerin "kök" halinde olanlarının nesne alamadıkları görülür. "uyu-, gez-, öl-" fiilleri geçişsiz çatılı fiillerdir. Bu fiillerin "-t, -r, -dir" çatı eklerini aldıktan sonra geçişli fiil olduklarını yani nesne alabildiklerini görürüz. "Onu uyu", "onu gez", "onu öl" diyemeyiz; "onu uyut", "onu gezdir", "onu öldür" diyebiliriz. Aynı uygulamayı aşağıdaki örnekler üzerinde de gösterebiliriz. Konuyu daha iyi anlamanız için lütfen aşağıdaki cümlelerde yüklem görevinde olan fiilleri de fiillerde çatı ana başlığının nesne-yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

Oldurgan Çatılı Fiiller ile İlgili Örnek Cümleler

Sonunda onu dinlemeye gelenleri uyuttu.

Mehmet Bey, misafirlerini gezdirdi.

Karanlıkta oraya sızanları öldürdü.

Katılımcıları saatlerce güldürdü.

Dikkatli davranmayınca bardakları düşürdü.

Testiyi evinin önündeki pınardan doldurdu.

Annesini doktora baktırdı.

4. Ettirgen Fiiller: Geçişli bir fiilin "-t, -r, -dir" çatı ekleriyle geçişlilik derecesinin arttırılmasıdır.

Örnek

Al: aldır

Kaz: kazıt

Bul: buldur

Yukarıdaki fiiller kök halindeyken de ek aldıktan sonra da nesne alabilmektedir. "Onu al, onu kaz, onu bul" diyebildiğimiz gibi; "onu aldır, onu kazıt, onu buldur" da diyebiliriz. Yani her iki şekilde de fiiller nesne alabilmektedir. Geçişlidirler. Aynı uygulamayı aşağıdaki örnekler üzerinde de gösterebiliriz. Konuyu daha iyi anlamanız için lütfen aşağıdaki cümlelerde yüklem görevinde olan fiilleri de fiillerde çatı ana başlığının nesne-yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

Ettirgen Çatılı Fiiller ile İlgili Örnek Cümleler

Saçlarını usturayla kazıttı.

En güzel elbiseleri ona aldırdı.

Kaybolan silgisini kardeşine buldurdu.

Ölümünün ikinci yılında kardeşine mevlit okuttu.

Zorla onlara köyünde okul açtırdı.

Herkesin içinde son toplantının tarihini duyurdu.

Emin olmak için soruyu müftüye de sordurdu.

Bütün okulu yeni gelen hizmetlilere sildirdi.

Matematik dersinde bütün öğrencilere tahtada doğruları çizdirdi.

Bütün mahalleye suların kesilme zamanını bildirdi.

Fiillerde Çatı ile İlgili Önemli Uyarılar

İsim cümlelerinde çatı aranmaz. Konunun başlığını hatırlayalım: Fiillerde Çatı.

Örnek

Furkan çok akıllıydı. (çatı aranmaz)

Tuba çalışkandı. (çatı aranmaz)

Betül nazikti. (çatı aranmaz)

Fiilimsilerde çatı bulunur.

Örnek

Eskiler sökülüp atılacak.

Ayrıca bakınız

Fiiller ve Fiillerde Edim

Fiillerde Kip ve Zaman

Ek fiil (Ek eylem)

Fiilimsiler (Eylemsiler)

Fiillerde Yapı

Ayrıca bakınız