Herhangi bir konuda, okuyucuyu bilgilendirmek, okuyucuya bir şey öğretmek amacıyla başvurulan anlatım tekniğine açıklayıcı anlatım denir.
Açıklayıcı Anlatımın Özellikleri
- Açıklayıcı anlatımda bilgi vermek amaçlandığından duygu ve yoruma yer verilmez.
- Dil, göndergesel işlevde kullanılır.
- Açıklayıcı anlatımın hâkim olduğu yazılarda bilgilendirme esas olduğundan açık ve sade bir dil tercih edilir.
- Sözcükler yan ve mecaz anlamlarıyla değil daha çok gerçek ve ilk anlamıyla kullanılır.
- Açıklayıcı anlatımda öznel cümleler değil nesnel cümleler ağırlıktadır.
- Açıklayıcı anlatımda varlıkların genel durumu anlatılır.
- Açıklayıcı anlatımda anlatımın yanında ifadelerin de açık olması gerekir. Bu anlatımda muğlak ifadelerden kaçınılır.
- İmalı sözler, soyut kavramlar, kişisellik açıklayıcı anlatımı bozar.
- Açıklayıcı anlatımda sürekli bir somutlama söz konusudur.
- Tanım, örnek ve karşılaştırmalarla konunun detaylı açıklamaları desteklenir.
- Açıklayıcı anlatımda "detay", "ayrıntı" önemli unsurlar olarak ön plana çıkar.
- Açıklayıcı anlatıma daha çok deneme, makale, fıkra ve eleştiri türünde başvurulur.
- Ders kitapları, ansiklopediler, ilaç reçeteleri, düşünce yazıları, bilimsel eserler vb. yerlerde de bu anlatım tekniği kullanılır.
Açıklayıcı Anlatım Türüne Örnekler
Örnek 1
NABİ
17. yüzyılda yaşamış önemli bir Divan şairidir. Urfa'da doğmuş sonrasında İstanbul'a gelmiştir. "Şeyhü'ş Şuara" olarak bilinir. Yani şairlerin şeyhi olarak anılır. Divan şiirinin en toplumcu şairi sayılır. Dindar, olgun, temiz fıtratlı, naif ve bilgin bir insandır. Nabi ekolü olarak da adlandırılan "Hikemi şiir" akımının kurucusu sayılır. Açık, etkileyici, akıcı ve pürüzsüz bir söyleyişe sahiptir. Didaktik şiir yazmayı amaçladığından yani toplumcu fikirlerle hareket ettiğinden anlaşılması güç sözleri tercih etmez. Edebi sanatlar, mazmunlar ve cinasa özellikle başvurur. Aşırıya kaçmaz. Şiirlerinde atasözleri ve deyimlerden faydalanır.
Açıklama: Açıklayıcı anlatım; herhangi bir konuda, okuyucuyu bilgilendirmek, okuyucuya bir şey öğretmek amacıyla başvurulan anlatım tekniğidir. Bu metinde de bilgi vermek amaçlandığından duygu ve yoruma yer verilmemiştir. Yine dil, göndergesel işlevde kullanılmıştır. Yani Nabi hakkında sadece bilgi verilmiştir. Sade bir dilin tercih edilmesi, sözcüklerin ilk anlamlarıyla kullanılması, nesnel cümlelerin metinde yer alması metinde açıklayıcı anlatım tekniğinin kullanıldığının göstergeleridir.
Örnek 2
YAZI DİLİ VE KONUŞMA DİLİ
Yazıda kullanılan ortak dile yazı dili denir. Edebiyat, kültür, kitap dilidir aynı zamanda yazı dili. Bir uygarlık dili olduğundan ulus bilincine ulaşmamış topluluklarda yazı dili bulunmaz. Devletlerin yazışma dili olan yazı dili yapma bir özelliğe sahiptir. Yazı dilinde bütün coğrafya için geçerli olan kurallar vardır. Bir ülkede özlenen bütün bir coğrafyada yazı dilinin esas alınmasıdır. Dil bilgisi kuralları ve noktalama işaretleri yazı dilinde önemli özellikler olarak ön plana çıkar. Bizim yazı dilimiz Milli Edebiyat Döneminde benimsenen İstanbul Türkçesidir.
Açıklama: Yukarıdaki metinde "yazı dili ve konuşma dili" hakkında doğrudan bilgi verilmiştir. Metinde sözcükler gerçek anlamında kullanılmış olup anlatımda sade bir dil tercih edilmiştir. Ayrıca sanatlı, dolambaçlı yollara başvurulmadan dil, "göndergesel işlevde" kullanılmıştır. Yine açıklayıcı anlatımın bir özelliği olan "detaylandırma" da metinde söz konusudur.
Örnek 3
FİİLİMSİLER
Fiil kök ve gövdesinden türeyen cümlede isim, sıfat, zarf görevi üstlenen özne, nesne, tümleç alarak yan cümlecik kuran eylem anlamlı sözcüklere fiilimsi denir. Fiilimsiler, eylem anlamlı olmakla birlikte fiil sayılmaz. Ek almadan yüklem olamaz. Cümledeki görevleri ad, sıfat veya zarftır. Fiillerden ayrı olmakla birlikte fiillerde olduğu gibi olumsuzluk ve çatı ekleri alabilir. Fiilimsiler, fiilden isim yapım eklerini aldıkları için türemiş sözcük sayılır.
Açıklama: Metinde dil, göndergesel işlevde kullanılmıştır. Yani dilin bilgi verme işlevi tercih edilmiştir. Sözcükler, yan ve mecaz anlamda değil de ilk anlamıyla kullanılmışlardır. Cümlelerin nesnel cümleler olması, konunun ders kitaplarından seçilmiş olması anlatımın açıklayıcı anlatımla oluştuğunun göstergeleridir. Metinde muğlâk değil de açık bir anlatım tercih edilmiştir.
Örnek 4
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Kütlesi, hacmi ve eylemsizliği olan her şey madde olarak tanımlanır. Buna göre kütle ve hacim maddenin ortak özelliklerindendir. Çevremizde görülen hava, su, toprak vs. her şey maddedir. Maddeler tabiatta katı, sıvı, gaz şeklinde yer alır. Katı halde, atomlar ya da moleküller arasında çekim kuvveti bir hayli fazladır ve her maddenin bir şekli vardır. Maddenin en kararlı hali hiç kuşkusuz katı halidir.
Açıklama: Fen ve teknoloji dersiyle ilgili bir konu işlenmiştir. Metinde açıklayıcı anlatımın olduğunu gösteren birden fazla ölçüt vardır. Anlatımın dolambaçlı yollara sapmadan pürüzsüz, açık ve anlaşılır bir şekilde olması yani dilin göndergesel işlevde kullanılması, cümlelerin nesnel cümleler olması, sözcüklerin ilk ve gerçek anlamıyla kullanılması dolayısıyla mecazlı ifadelerden uzak olması bu ölçütler arasında sayılabilir.
Örnek 5
MASAL
Sözlü edebiyat devri ürünlerindendir. Masallarda olağanüstü olaylarla süslü, olağanüstü kişilerin başından geçen olaylar anlatılır. Masallarda yer ve zaman belirsizdir. Kahramanlar, insanlar ile birlikte devler, cinler, şeytanlar, cadılar ve olağanüstü yaratıklardır. Masallarda eğiticilik esas olup masalın sonunda iyiler ödüllendirilir kötüler ise cezalandırılır. Evrensel konuların işlendiği masallarda yer ve zaman belirsizdir. Yer, bazen "Kaf Dağı"dır. Zaman, "evvel zaman" olarak geçer ve zamanın tarifi yoktur. Masallar, Hindistan'da doğmuş ve oradan dünyaya yayılmıştır.
Açıklama: Ders kitaplarından alınan yukarıdaki metinde masal ile ilgili okuyucuyu aydınlatmak amacıyla bilgi verilmektedir. Cümleler süssüz, dolambaçsız ve net ifadeler içermektedir. Sözcükler, mecaz, yan anlamlarıyla değil gerçek anlamlarıyla kullanılmıştır. Yazar metne kendi görüş ve yorumunu katmamıştır. Yani cümleler nesnel cümleler şeklindedir. İmalı sözler, soyut ve kişisellikten uzak olan metin, açıklayıcı anlatım tekniğinin bütün özelliklerini yansıtmaktadır.
Uyarı: Açıklayıcı anlatım ile öğretici anlatım bazen birbiriyle karıştırılır. Öğretici anlatımda amaç, konuyu öğretmektir. Açıklayıcı anlatımda bilginin karşıdaki kişide somut hale getirilerek anlaşılması amaçlanır.
Ayrıca bakınız
Ayrıca bakınız
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder