Edebiyat Okulu: Nedim (1681-1730)

1681'de İstanbul'da doğan ve asıl adı Ahmet olan Nedim, 17. yüzyıl sonu ile 18. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamıştır. Babası Kadı Mehmet Efendi'dir.

Nedim, küçük yaşlardan itibaren medrese eğitimi görür, Arapça ile Farsçayı öğrenir. Devrin klasik ilimlerini tahsil eder. Yapılan sınavda gösterdiği başarı üzerine müderris olur. Farklı medreselerde görev yapar. Nedim, son olarak Sahn Medreseleri müderrisliğine kadar yükselir.

Nedim, Damat İbrahim Paşa'ya yazdığı övgü dolu kasideler ile Topkapı Sarayı'na girer. İbrahim Paşa'nın himayesine girdikten sonra kendisine büyük ün kazandıracak eserlerini oluşturmaya başlar. Sonrasında III. Ahmet'e yakın olur.

Nedim, 1730'da İstanbul'da Patrona Halil İsyanı sırasında kaçarken damdan düşüp ölür. Mezarı Üsküdar'daki Karacaahmet Mezarlığı'ndadır.

Edebi Kişiliği

Lale Devri şairi olan Nedim, Lale Devri ve ihtişamını olduğu gibi eserlerine yansıtmış Lale Devri'ni olağanüstü tasvir etmiş bunu güzel anlatımıyla birleştirmiştir. Şöhretini de 1718-1730 yılları arasındaki Lale Devri'nde kazanmıştır.
18. yüzyıl Divan şiirinin zevk, sefa, eğlence hayatını temsil etmiştir.
Aşk, şarap, hayattan zevk alma, tabiat şiirlerinin başlıca konularıdır. Eserlerinde maddi aşkı işleyip bunu şen ve şakrak bir şekilde dile getirir. Yaşamı hep neşeli yanlarıyla gören Nedim, şiirlerinde hüzne ve kedere yer vermemiş, eğlenip gününü gün etmeye çalışmıştır.
Nedim, içki ve eğlenceye aşırı derecede düşkün olup softa kişilere sürekli çatmıştır.
Yaşanılan yerli hayat eserlerinde olduğu gibi yer almış halkın inanışı, yaşayış biçimini işlemiştir.
Nedim, Divan şiirine yenilik getirmiş Divan şiirinin soyut dünyasından uzaklaşmış somut gerçekleri şiire taşımıştır.
Hep din dışı konularda eser yazmıştır.
Doğma büyüme İstanbulludur. İstanbul onun şiirlerinde adeta vazgeçemediği bir unsur olmuştur.
Nedim, Haliç, Göksu, Kâğıthane gibi eğlence yerlerini anlatan şiirlerinden ötürü İstanbul şairi olarak da anılır.
Nedim, nüktedan bir şairdir. Onun asıl başarısı dili kullanmadaki ustalığıdır. Şiirlerinde İstanbul şivesini tercih etmiştir.
Musiki, eserlerinde önemli bir öğe olarak göze çarpar.
Klasik şiirin mazmunları yerine Divan şiirine yeni mazmunlar getirir.
Mahallileşme akımını canlandırmış İstanbul Türkçesini, halk dilini, halk dilindeki deyimleri şiirlerine yansıtmakla Divan şiirine yerli ve renkli bir hava getirir.
"Nedimane tarz" denilen bir tarz geliştirir. Söyleyiş mükemmelliği, yerlilik isteği ve ona özgü olan eda bu tarzı oluşturur. Nedim'in bir gazelinde; "Ma'lûmdur benim sühanım mahlas istemez / Fark eyler onu şehrimizin nüktedânları" demesi onun üslup sahibi bir şair olduğunu ortaya koyar.
Şarkıyı, Divan Edebiyatı'na kazandıran kişidir. Türk edebiyatında şarkı türünün en önemli temsilcisidir. "Şarkı şairi" olarak da bilinir.
Halk şiirinin nazım biçimleri ile hece ölçüsünü de kullanır. Divan'ında hece ölçüsüyle yazdığı bir türkü yer alır.
Gazel ve şarkılarıyla tanınır. Mesnevi türünde eseri bulunmayan Nedim, gazel türünde kendisini Baki'nin varisi sayar.
"Şuhane gazel" tarzının en güzel örneklerini verir.
Gazellerinde samimi ve içten bir anlatım ön plana çıkar.
Nedim, Fuzuli başta olmak üzere pek çok şaire nazire yazar.
"Gibi" redifli kasidesinde sanatının gücünü ortaya koyup bu anlamda İranlı şairlere meydan okur.
Nedim, başta Enderunlu Vasıf olmak üzere birçok kişi üzerinde derin etki bırakır.
Nedim, bir elinde gül, bir elinde sevgili, Sadabad eğlenceleri, güzellere olan düşkünlüğü ve yaşadığı andan zevk alma özellikleri ile hatırlanan bir şair olarak hafızalarda yer edinir.

Eserleri

Divan: Nedim'in en önemli eseridir. Ona büyük bir şöhret kazandıran Divan'da, Nedim'in hayatı hakkında bilgiler yer alır. Divanı kullanılan nazım şekilleri açısından klasik divan tertibine uymaktadır. Divanında 5 Arapça, 39 da Farsça şiir yer alır.

Safayi Tezkiresi Takrizi: Şehit Ali Paşa'ya yazılan bir dilekçedir.

Sahaifü'l-Ahbar: Müneccimbaşı Ahmet Âşıkı'nin Camiü'd-Düvel adlı Arapça eserinin Türkçeye çevirisidir.

Niger-nâme: Kime yazıldığı belirsiz bir mektuptur.

Nedim'in Şiirlerinden Örnekler

Örnek 1

Haddeden geçmiş nezâket yâl ü bâl olmuş sana
Mey süzülmüş şişeden ruhsâr-ı al olmuş sana

Bûy-i gül taktîr olunmuş nâzın işlenmiş ucu
Biri olmuş hoy birisi dest-mâl olmuş sana

Sihr ü efsûn ile dolmuştur derûnun ey kalem
Zülfü Hârut'un demek mümkin ki nâl olmuş sana

Şöyle gird olmuş firengistan birikmiş bir yere
Sonra gelmiş gûşe-i ebrûda hâl olmuş sana

Ol büt-i tersâ sana mey nûş eder misin demiş
El amân ey dil ne müşkilter suâl olmuş sana

Sen ne câmın mestisin âyâ kimin hayrânısın
Kendin aldırdın gönül noldun ne hâl olmuş sana

Leblerin mecrûh olur dendân-ı sîn-i bûseden
La’lin öptürmek bu hâletle muhâl olmuş sana

Yok bu şehr içre senin vasf ettiğin dilber Nedîm
Bir perî-sûret görünmüş bir hayâl olmuş sana

Günümüz Türkçesiyle

Nezaket, adeta kuyumcuların altını tel şeklinde incelttiği araçtan (haddeden) geçerek senin boyunu oluşturmuş. Şarap ise şişeden süzülerek yanağındaki allığı meydana getirmiştir.

Gülün kokusu damıtılmış nâzın ucu da mendil gibi işlenmiş. Biri senin huyunu biri de mendilini oluşturmuştur.

Ey kalem! Sen öyle büyülü şeyler yazıyorsun ki büyücü Harut'un saçı senin kalemini oluşturmuş sanki.

Senin kaşının kenarında yer alan o güzel ben bütün Frenk (Avrupa) ülkelerinin güzel kızlarına denktir.

O puta tapan sana "Şarap içer misin?" diye sormuş. Aman Allah'ım! Çözülmesi ne güç bir soru sormuş sana.

Sen hangi kadehten sarhoş olmuşsun acaba, kime hayransın? Ey gönül, sen ona bağlandın, ne oldun, bu halin nedir?

Dudakların nazikliğinden "sin" harfinin dişlerinden dolayı yaralanır. Dolayısıyla, ateş gibi kırmızı dudaklarını öpmek imkânsızdır.

Ey Nedim! Senin anlattığın özellikte güzel bir kadın yok bu şehirde. Olsa olsa senin gördüğün bir perinin yüzüdür.

Örnek 2

Bu şehr-i Sitanbul ki bi misl ü behâdır
Bir sengine yek pâre Acem mülkü fedâdır

Bir gevher-i yekpare iki bahr arasında
Hurşîd-i cihan-tâb ile tartılsa sezâdır

Bir kân-ı niamdır ki anın gevheri ikbâl
Bir bağ-ı iremdir ki gülü izz ü alâdır

Altında mı üstünde midir cennet-i a'lâ
El-hak bu ne halet bu ne hoş âb u hevâdır

Her bağçesi bir çemenistân-ı letâfet
Her kûşesi bir meclis-i pür-feyz ü safâdır

İnsaf değildir ânı dünyaya değişmek
Gülzarların cennete teşbih hatadır

Herkes irişür anda muradına ânınçün
Dergahları melce-i erbab-ı recâdır

Kala-yı meârif satılır sûklarında
Bazâr-ı hüner ma’den-i ilm ü ulemâdır

Camilerinin her biri bir kûh-i tecellî
Ebrû-yi melek andaki mihrâb-ı duâdır

Mescidlerinin her biri bir lücce-i envâr
Kandilleri meh gibi lebrîz-i ziyâdır

Ser-çeşmeleri olmada insana revân-bahş
Germ-âbeleri câna safâ cisme şifâdır

Hep halkının etvarı pesendîde-i makbul
Derler ki biraz dilleri bî-mihr ü vefâdır

Şimdi yapılan âlem-i nev-resm ü safânın
Evsafı hele başka kitâb olsa sezâdır

Nâmı gibi olmuşdur o hem sa'd hem âbâd
İstanbul'a sermâye-i fahr olsa revâdır

Kûh-sarları bağları kasrları hep
Güya ki bütün şevk ü tarab zevk u safâdır

İstanbul'un evsafını mümkün mi beyân hiç
Maksûd heman sadr-ı kerem-kâra senâdır
...

Nedim

Örnek 3

Tahammül mülkünü yıktın Hülâgû Han mısın kâfir
Aman dünyayı yaktın ateş-i sûzân mısın kâfir

Kız oğlân nâzı nâzın şehlevend âvâzı âvâzın
Belâsın ben de bilmem kız mısın oğlân mısın kâfir

Ne ma'nâ gösterir duşundaki ol âteşin atlas
Ki ya’ni şule-i cansuz-ı hüsn ü ân mısın kâfir

Nedir bu gizli gizli âhlar çâk-i giribânlar
Aceb bir şûha sende âşık-ı nâlân mısın kâfir

Sana kimisi cânım kimi cânânım deyü söyler
Nesin sen doğru söyle cân mısın cânân mısın kâfir

Şarâb-ı âteşinin keyfi rûyun şul'elendirmiş
Bu haletle çerâğ-ı meclis-i mestân mısın kâfir

Niçin sık sık bakarsın öyle mirât-ı mücellâya
Meğer sen dahi kendi hüsnüne hayrân mısın kafir

Nedim-i zârı bir kâfir esir etmiş işitmiştim
Sen ol cellâd-ı din, ol düşmen-i îmân mısın kâfir

Nedim

Günümüz Türkçesiyle

Ey kâfir! Tahammül ülkesini yıktın, sen Hülagü Han mısın? Aman! Dünyayı yaktın. Yakıcı ateş misin sen kâfir?

Nazın, kız oğlan, bağrışın delikanlı bağırışıdır. Belasın. Ben de bilmiyorum sen kız mısın, oğlan mısın kâfir?

Omzundaki kırmızı atlasın anlamı nedir? Yani güzelliğin can yakan alevi misin kâfir?

Bu gizli gizli ahlar ve yakaları yırtmalar nedir? Acaba sen de bir güzelin inleyen âşıkı mısın kâfir?

Sana bazıları canım bazıları cananım der. Nesin sen doğru söyle? Can mısın, canan mısın kâfir?

Kızıl şarabın etkisi, hoşnutluğu yüzünü alevlendirmiş şu hal ile sen sarhoşlar meclisinin mumu musun kâfir?

Parlak aynaya niçin sık sık bakıyorsun? Meğer sen de kendi güzelliğine hayran mısın kâfir?

Sızlayan, inleyen Nedim'i bir kâfirin esir aldığını işitmiştim. O din cellâdı, o iman düşmanı kişi sen misin kâfir?

Örnek 4

ŞARKI

Bir safa bahşedelim gel şu dil-i na-şada
Gidelim serv-i revanım yürü sa'd-abada
İşte üç çifte kayık iskelede amade
Gidelim serv-i revanım yürü sa'd-abada

Gülelim oynayalım kam alalım dünyadan
Ma-i Tesnim içelüm çeşme-i nev-peydadan
Görelim ab-ı hayat akdığın ejderhadan
Gidelim serv-i revanım yürü sa'd-abada

Bir sen ü bir ben ü bir mutrib-i pakize-eda
İznin olursa eger bir de Nedim-i şeyda
Gayrı yaranı bugünlük edip ey şuh feda
Gidelim serv-i revanım yürü sa'd-abada

Nedim

Günümüz Türkçesiyle

Gel şu neşesiz gönüle bir sevinç bağlayalım

Selvi boylu sevgilim gidelim Sadabad'a

İskelede üç çifte kayık hazır beklemekte

Selvi boylu sevgilim gidelim Sadabad'a

Gülüp oynayıp dünyadan istediğimizi alalım

Yeni çeşmeden cennet suyu içelim

Ejderha'nın ağzından hayat suyu aktığını görelim

Selvi boylu sevgilim gidelim Sadabad'a

Bir sen, bir ben, bir de şarkı söyleyen kişi

İznin varsa bir de aşk çılgını Nedim