1. İki heceli olup ikinci hecesinde dar
ünlü (-ı, -i, -u, -ü) bulunan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek
aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlüler (-ı, -i, -u, -ü) düşer. Buna ünlü
düşmesi (hece düşmesi) denir. Bu durumla birlikte bir hece eksildiği için
buna hece düşmesi de denir.
Örnek
Akıl → ı → Akılı → Aklı
Ağız → ı → Ağızı → Ağzı
Alın → ı → Alını → Alnı
Asıl → ı → Asılı → Aslı
Burun → u → Burunu → Burnu
Bağır → ı → Bağırı → Bağrı
Beniz → i → Benizi → Benzi
Beyin → i →
Beyini → Beyni
Boyun → u → Boyunu → Boynu
Burun → u → Burunu → Burnu
Cisim → i → Cisimi → Cismi
Cürüm → ü → Cürümü → Cürmü
Devir→ i → Deviri → Devri
Hapis → i → Hapisi → Hapsi
Hüküm → ü → Hükümü → Hükmü
Geniz → i → Genizi → Genzi
Göğüs → ü → Göğüsü → Göğsü
Gönül→ ü → Gönülü → Gönlü
Fikir→ i → Fikiri → Fikri
İsim→ i → İsimi → İsmi
Karın → ı → Karını → Karnı
Kayıp → ı → Kayıbı → Kaybı
Kayıt → ı → Kayıdı → Kaydı
Keşif → i → Keşifi → Keşfi
Nehir→ i → Nehiri → Nehri
Ufuk → u → Ufuku → Ufku
Oğul → u → Oğulu → Oğlu
Omuz →u → Omuzu → Omzu
Sabır→ ı → Sabırı → Sabrı
Şehir→ i→ Şehiri → Şehri
Zülüf → ü → Zülüfü → Zülfü
2. Bazı
sözcükler türediklerinde ünlü düşmesi (hece düşmesi) olur. Sorularda karşımıza
çıktığı zaman hem türemiş sözcüğe hem de ünlü düşmesine aynı anda
yoğunlaşmalıyız.
Örnek
Ayır-ıl-mak:
Ayrılmak
Devir-il-mek:
Devrilmek
Çevir-il-
mek: Çevrilmek
İleri-le-mek: İlerlemek
İçeri-le-mek:
İçerlemek
Oyun-a-mak:
Oynamak
Uyu-ku:
Uyku
Sarı-ar-mak:
Sararmak
Savur-uk:
Savruk
Sıyır-ıl: Sıyrılmak
Sızı-la:
Sızladı
Kavuş-ak:
Kavşak
Kavur-uk:
Kavruk
Kıvır-ıl:
Kıvrılmak
Koku-la:
Koklamak
Yalın-ız:
Yalnız
Yanıl-ış:
Yanlış
Yumurta-la-mak: Yumurtlamak
3. Bazı
sözcükler birleşme esnasında bir ünlüsünü yitirdiklerinden ünlü düşmesi (hece
düşmesi) meydana gelir. Burada hem birleşik sözcüğe hem de ünlü düşmesine
yoğunlaşmalıyız.
Örnek
Ne+
asıl = Nasıl
Kayın +
ana = Kaynana
Kahve +
altı = Kahvaltı
Pazar
+ ertesi = Pazartesi
Cuma
+ ertesi = Cumartesi
Ne +
için = Niçin
Sütlü
+ aş = Sütlaç
Güllü
+ aş = Güllaç
Bu
+ arada = Burada
O
+ arada = Orada
Şu
+ arada = Şurada
4. "Etmek" ve
"olmak" yardımcı fiilleriyle oluşturulan birleşik yapılı bazı
fiillerde ünlü düşmesi meydana gelir. Bu yardımcı fiillerle birleşen ismin
ikinci hecesinde bulunan dar ünlü ses düşer.
Örnek
Zehir + etmek = zehretmek
Sabır + etmek = Sabretmek
Seyir +
etmek = Seyretmek
Şükür +
etmek = Şükretmek
Küfür +
etmek = Küfretmek
Hapis +
olmak = Hapsolmak
Kahır +
olmak = Kahrolmak
Kayıp +
olmak = Kaybolmak
Keşif
+etmek = Keşfetmek
Meyil +
etmek = Meyletmek
Emir +
etmek = Emretmek
Zehir +
etmek = Zehretmek
5. Bazı
sözcükler herhangi bir ek aldıklarında sonraki ünlülerini söyleyişte
yitirebilir. Bu hece düşmesi söyleyişte olur fakat yazıda gösterilmez. Bu
sözcüklerde ünlü düşmesi (hece düşmesi) oluşmaz. Bu yazımlar yazım yanlışı sayılmaz.
Örnek
Yazılış Söyleyiş
Burada →
burda
Dışarıda → dışarda
Oradan → ordan
Nerede → nerde
İçeride → içerde
İçeriden → içerden
Şurada → şurda
Şuradan → şurdan
Orada → orda
6. Şiirlerde
hece ölçüsünü tutturmak amacıyla yapılan geçici birleştirmelerde ünlüler
düşebilir. Bu da ünlü düşmesi (hece düşmesi) olarak kabul edilir.
Örnek
1
Güzelliğin on par'etmez (para etmez)
Bu bendeki aşk olmasa…
(Âşık Veysel)
Örnek 2
Koyun kurt ile gezerdi
İnsan başka başk'olmazsa
Örnek 3
Karac'oğlan der ki ismim öğerler
Ağı oldu yediğimiz şekerler
Güzel sever diye isnat ederler
Benim Hak’tan özge sevdiğim mi var
(Karacaoğlan)
7. Söyleyişte kalan bazı birleştirmelerde ünlü sesler
düşebilir.
Örnek
Ne olur
= N'olur
Ne ettin
= N'ettin
Ne haber
= N'aber
8. Özel isimlerde ünlü düşmesi (hece düşmesi) olmaz.
Örnek
Gönül → Gönül'e
Emir → Emir'in
Ömür → Ömür'e
Ufuk → Ufuk'un
Kasım → Kasım'a
9. İkilemelerde ünlü düşmesi (hece düşmesi) olmaz.
Örnek
Omuz omuza büyük
başarılara imza atacağız.
Kaza ile burun buruna gelmişti.
Geleneklerimiz nesilden nesile aktarılarak günümüze
ulaşmıştır.
Her şeyi devire devire ilerliyorlardı.
Mülteciler koyun koyuna yatmışlardı.
Yazın şehirden şehire konup gidiyorlardı.
Onları evire çevire zevkine bakıyordu.
Gönülden gönüle yol var
demişler.
10. Bir kural olmamasına rağmen bazı sözcüklerde ünlü düşmesi (hece düşmesi)
olmaz.
Örnek
Koyunu çayıra
salmışlardı.
Oyunu yarıda
bırakan bazı öğrenciler evlerine gittiler.
İçimizden bu hafta en yoğunu benim
galiba.
Öğretmenimiz onu sınıfın en uyuzu olarak
görüyordu.
Köyümüze tayini çıkan bazı
öğretmenler göreve başladılar.
11. "ile" sözcüğü kendisinden
önceki sözcükle birleştiğinde baştaki "-i" ünlüsü düşer.
Örnek
Para ile
= Parayla
Araba ile
= Arabayla
Sıra ile
= Sırayla
Kitap ile
= Kitapla
Çiçek ile
= Çiçekle
Gül ile
bülbül = Gülle bülbül
12. Ek-fiilin "-idi, -imiş, -ise" çekimleri
kendilerinden önce gelen sözcükle birleştiğinde bu eklerin başındaki
"-i" ünlüsü düşer.
Örnek
Güzel idi = Güzeldi.
Yanlış ise = Yanlışsa
Akıllı idi = Akıllıydı
Gitmiş idi = Gitmişti
Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi) ile İlgili Örnek Cümleler
Aklı noksan kişilerle yola çıkılmaz.
O
yanındaki arkadaşına ağzına geleni söyledi.
Alnımız açık derdi herkese o.
O,
öyle aslı astarı olmayan işlere
bulaşmazdı.
Burnu bir karış havada olan biriydi o.
Bağrı yanık insanların yanında huzur olmaz.
Benzi uçuk insanların beyni daha
iyi çalışır.
Devrin padişahı bir gün onları huzuruna
çağırır.
Gönlü gözü tok biriydi.
Arabanın
hasar kaydı için sigortaya başvurdular.
İstanbul şehrinin tarihimizdeki
yeri farklıdır.
Sonunda
herkes oradan ayrıldı.
Araba
inanılmaz bir yerde devrildi.
İlerlemek için daha çok mesafe vardı.
Söylenenlere
bir hayli içerlemişti.
Oynamak için sahaya çıkan futbolcular ayakta
alkışlandı.
En
güzel uyku köylerdeki eski evlerde olur.
Her
geçen gün rengi sararıyordu.
Kaleciden sıyrılmak için
çırpınıyordu.
Yaşlıları
o şekilde görünce yüreği sızladı.
Bu kavşakta sürekli
trafik kazaları olur.
Bu
mevsimde herkes orada kavruluyordu.
En
güzel gülleri koklamak ona nasip olmuştu.
Yalnız senin gezdiğin
bahçede açmaz çiçek.
Herkes yanlış yapsa
da sen doğruyu yap.
Günde
iki kez yumurtlamak bazı tavuklara has bir özelliktir.
Güzelliğin
on par'etmez.
Karac'oğlan der ki ismim öğerler
N'olur mezarıma gelince ağlamayın.
Nasıl olsa bir gün herkes doğruyu
anlayacak.
Kaynana
kaynana der, başka bir şey
demezdi.
Kahvaltı kültürünün en geliştiği illerin
başında Van gelir.
Pazartesi ve cumartesi günleri
benim uğurlu günlerimdir.
Sümbül niçin yaslı
bakışır dağlar?
Sütlaç da güllaç da
sevmem.
Sabretmek büyük bir erdemdir.
Maçı seyretmek adına
saatlerce sırada beklediler.
Şükretmek iyilerin küfretmek kötülerin
hasletidir.
Kahrolmak
istemiyorsan kötülüğe meyletmeyeceksin.
Kaybolmak üzere olan birçok şeyi yeniden keşfettik.
Emretmek üzere herkesi makamına çağırdı.
Ayrıca bakınız
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder