Edebiyat Okulu: Mani

Aşk konusu başta olmak üzere hemen hemen her konuda yazılabilen Anonim halk edebiyatı nazım türüne mani denir. Manilerde konu sınırlaması söz konusu değildir. Maniler, birçok şekilde oluşabilir. Düz, tam, cinaslı, kesik, yedekli ve artık mani en çok karşımıza çıkan mani türleridir.

Mani Türünün Özellikleri

Maniler, Sözlü Edebiyat devri ürünleri içerisinde yer alır.
Anonim halk edebiyatının en yaygın ve aynı zamanda en küçük nazım şeklidir.
Genellikle dört mısradan oluşan tek dörtlük şeklindedirler. Dört mısradan fazla olan maniler de vardır.
Maniler bir nevi Divan Edebiyatı'ndaki tuyuğun karşılığıdır.
Cinaslı uyaklı manilerde dize sayısı dörtten fazla olabilir.
Karşılıklı olarak iki kişinin söyledikleri manilere "deyiş" adı verilir.
Manilerin ilk söyleyenleri belli değildir.
Maniler, 7'li hece ölçüsüyle yazılır.
Maninin kendine özgü bir ezgisi vardır.
Manilerde en çok işlenen konular aşk olmakla birlikte maniler, doğa, sevgi, övgü, yergi gibi her konuda yazılabilir. Niyet, atışma, bekçi, davulcu, satıcı, düğün, ramazan gibi her konuda ve her durum için söylenen maniler vardır.
Manilerde ilk iki mısra doldurma dizeler olup bu dizeler kafiye hazırlamak için söylenir. Asıl anlatılmak istenen temel duygu ve düşünce son iki dizede yer alır.
Manilerde birinci, ikinci ve dördüncü dizeler uyaklı, üçüncü dize ise serbest bırakılmıştır.
Kafiye düzeni "aaxa" şeklindedir.
Maniler daha çok yüzük oyunları ve mangal sohbetlerinde söylenir.

Mani Çeşitleri

1. Düz Mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşup klasik mani özelliği gösterir. Kafiye dizilişi "aaxa" şeklindedir. Maninin en yaygın biçimi olan düz maniler, "tam mani" olarak da adlandırılır. Kafiyeleri çoğunlukla cinassızdır.

Örnek 1

Gidene bak gidene

Güller sarmış dikene
Mevla sabırlar versin
Gizi sevda çekene

Örnek 2

Altını sarraf bilir

Hastayı cerrah bilir
Ben seni sevdiğimi
Yalnız bir Allah bilir.

Örnek 3

Bahçelerde saz olur

Gül açılır yaz olur
Ben yârime gül demem
Gülün ömrü az olur

Örnek 4

Şu dağlar olmasaydı

Çiçekler solmasaydı
Ölüm Allah'ın emri
Ayrılık olmasaydı

2. Kesik Mani: Birinci dizenin hece sayısının 7'den az olduğu manilerdir. Kesik manilerde uyak cinaslı bir özelliğe sahipse mani "cinaslı mani" adını alır. Kesik manilerde dize sayısı dört mısradan fazla olabilir.

Örnek 1

Güle naz
Bülbül eyler güle naz
Girdim bir dost bağına
Ağlayan çok gülen az.

Örnek 2

Böyle bağlar
Yar başın böyle bağlar
Gül açmaz bülbül ötmez
Yıkılsın böyle bağlar

Örnek 3

Niçin kondun a bülbül
Bağımdaki asmaya
Ben yârimden ayrılmam
Götürseler asmaya

Örnek 4

Karaca

Aldım aşkın tüfeğin
Vurdum bir kaç karaca
Dünyada bir yâr sevdim
Kaşı gözü karaca

Örnek 5

Yar elinden
Tutaydım yar elinden
Yar benim canım gözüm
Korkum ağyar elinden

3. Yedekli (Artık ) Mani: Düz maninin (dört dizeli mani) sonuna aynı uyakta başka dizeler eklenerek söylenmesine denir. Genellikle iki dize eklenerek söylenir. Buna "artık mani" de denir. Yedekli (artık) manilerde cinas kullanılmaz.

Örnek 1

Ne viran çeşme imiş
Su içecek tası yok
Yıkıldı viran gönlüm
Yapacak ustası yok
Şu vefasız dünyanın
Ucu var ortası yok

Örnek 2

Bülbülün yuvasına
Gül girer rüyasına
Bülbül güle âşıktı
Mecnun da Leyla'sına
Mecnun Leyla der iken
Erişti Mevla'sına

Örnek 3

Madem çoban değilsin

Ardındaki sürü ne
Ben bir körpe kuzuyum
Al kat beni sürüne
Beni böyle yandıran
Sürüm sürüm sürüne

Örnek 4

Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim sağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi

Deyiş: İki kişinin karşılıklı olarak söylediği manilere deyiş denir. Bu manileri genellikle kadın-erkek, gelin-kaynana gibi kişiler karşılıklı söyler. Soru-cevap şeklinde oluşan manilerdir.

Örnek 1

A benim bahtı yârim

Gönlümün tahtı yârim
Yüzünde göz izi var
Sana kim baktı yârim

Kapıdan baktı yârim
Su gibi aktı yârim
Yüzüme göz değmedi
Güneşler yaktı yârim

(erkek-kız)

Örnek 2

Adilem sen naçarsın
İnci mercan saçarsın
Dünya deniz olanda
Gönlüm nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
İnci mercan saçarım
Dünya deniz olunca
Ben kuş olup kaçarım

Adilem sen naçarsın
La'l ü gevher saçarsın
Ben bir şahin olunca
Yavrum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
La'l ü gevher saçarım
Sen bir şahin olunca
Ben yerlere kaçarım

Adilem sen naçarsın
La'lü gevher saçarsın
Ben azrail olunca
Kuzum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
La'l ü gevher saçarım
Sen azrail olunca
Ben cennete kaçarım