Edebiyat Okulu: Düz Uyak

Şiirlerde birinci ile ikinci dizenin; üçüncü ile dördüncü dizelerin birbiriyle uyaklı olması veya dört dizenin aynı uyaklı olmasına düz uyak (düz kafiye) denir. Beyitlerde her iki dize dörtlüklerde ise genellikle dördü de kendi aralarında uyaklıdır. Bu uyak türünün farklı şekilleri de vardır.

Mesnevi nazım biçimi ile kaside ve gazellerin ilk beyitlerinde düz uyak esastır. Uyak düzeni, dörtlüklerde "aabb, aaab, aaxa, aaaa, bbba, ccca" biçiminde olan bütün şiirlerin kafiye örgüsü ile beyitlerde "aa, bb, cc …" şeklinde olan şiirlerin kafiye örgüsü düz uyaktır.

Düz Uyak (Düz Kafiye) ile İlgili Örnekler

Örnek 1

El âriftir yoklar senin bendini -a

Dağıtırlar duzağını fendini -a
Alçaklarda otur gözet kendini -a
Katı yükseklerden uçucu olma -b

Karacaoğlan

Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte geçen "bendini, fendini ve kendini" sözcüklerindeki "-endini" eklerinin son harfleri aynı olduklarından dizeler arasında düz uyak örgüsü vardır.

Örnek 2

Bir şâhda iki gonce-i gül -a

Birbirlerine olurdu bülbül -a

Şeyh Galip

Açıklama: Yukarıdaki dizelerde geçen "gül" ile "bülbül" sözcükleri dikkate alındığında aralarındaki kafiye örgüsünün düz uyak olduğu görülür. Beyitlerde düz uyak örgüsünde tek örgü var ki o da her iki dizenin her zaman aynı seslerle bitmesidir.

Örnek 3

Kandilli yüzerken uykularda -a

Mehtabı sürükledik sularda -a

Bir yoldu parıldayan gümüşten -b
Gittik… Bahs açmadık dönüşten -b

Hulyâ tepeler, hayal ağaçlar -c
Durgun suda dinlenen yamaçlar -c

Yahya Kemal Beyatlı

Açıklama: İki dizeden oluşan şiirlerde her iki dizedeki kafiyenin aynı seslerden oluşması gerekir. Yukarıdaki şiirde de dizeler arasında düz uyak esastır.

Örnek 4

Boşa bağlanmamış bülbül gülüne -b

Kar koysan köz olur aşkın külüne -b

Şaştım kara bahtım tahammülüne -b

Taşa çalsam ezilmiyor Mihriban -a

Abdurrahim Karakoç

Açıklama: Düz uyakta kafiye örgüsü çeşitli şekillerde oluşmaktadır. Yukarıdaki dörtlükte ilk üç dizenin aynı sesle bitmiş olması şiirde düz uyak örgüsünün olduğunu gösterir.

Örnek 5

AK KUĞULAR SÖKÜN ETTİ YURDUNDAN

Ak kuğular sökün etti yurdundan   -a
Koç yiğitler yatamıyor derdinden   -a
Sabah namazında Belen ardından -a
Saydım altı güzel indi pınara         -b

Üçü orta boylu gayetle güzel          -b
Üçü uzun boylu gözlerin süzer        -b
Dedim Akça ceyran gölde ne gezer -b
Al kınalı keklik indi pınara              -a

Karac'oğlan gene coştu bulandı -c
İnip aşkın deryasını dolandı       -c
Güzel gitti diye pınar ağladı       -c
Acıdı yüreğim yandı pınara        -a

Karacaoğlan

Açıklama: Yukarıdaki şiirdeki dörtlüklerin ilk üç dizesinin aynı seslerle bitmesi şiirin düz uyak örgüsüyle yazıldığını gösterir.

Örnek 6

Yanarım ağalar yerlerim diken   -a
Babamın öcüdür belimi büken -a
Düğün kurulmadan günümüz varken  -a
Göz oyanlar görsün sellerimizi   -b

Köroğlu

Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte yer alan "diken, büken, varken" sözcükleri arasında düz uyak söz konusudur. Her üç kelimenin aynı sesle bitmiş olması bunu göstermektedir.

Örnek 7

Kuğul kuğul ötüşüyor kumrular -a

Çağlayıp akıyor bulanık sular -a

Meleşir koyunlar körpe kuzular -a

Açtı bahar çiçekleri Ada'nın -b

Âşık Veysel Şatıroğlu

Açıklama: Düz uyak örgüsü "aaab" şeklinde de karşımıza çıkmaktadır. Yukarıdaki dörtlükte de "kumrular, sular, kuzular" sözcükleri arasında böyle bir kafiye örgüsü söz konusudur. Yani dörtlük, düz uyak ile oluşturulmuştur.

Örnek 8

Oturmuş ak gelin taşın üstüne -a

Taramış zülfünü kaşın üstüne -a

Bir selam geldi başım üstüne -a

Alırım kız seni komam illere -a

Dadaloğlu

Açıklama: "aaaa" uyak örgüsü de düz uyak örgüsünün bir çeşididir. Yukarıdaki dörtlükte de "üstüne, üstüne, üstüne ve illere" sözcükleri arasındaki uyak kümelenişi düz uyak örgüsüdür.

Örnek 9

Ya Râb belayı aşk ile kıl aşina beni -a

Bir dem belâ-yı aşktan etme cüdâ beni -a

Fuzuli

Açıklama: Gazellerde ilk beyitler her zaman düz uyak ile oluşturulur. Yukarıdaki dizelerde de "aa" şeklinde oluşan bir kafiye örgüsü mevcut ki bu da düz uyaktır.

Örnek 10

Ayaklar, çeşit çeşit kunduralar içinde -a
Ayaklar, yarı çıplak, paçavralar içinde   -a
Ayaklar, odalarda, bir çift yavru güvercin  -b
Tutup avuca almak, okşayıp öpmek için   -b

Ziya Osman Saba

Açıklama: Düz uyak örgüsü çeşitli şekillerde oluşur. Yukarıdaki dörtlükte de ilk iki dize kendi aralarında; son iki dize de kendi aralarında uyaklıdır. Kısacası "aabb" uyak örgüsü de düz uyak (kafiye) örgüsü olarak kabul edilir.

Ayrıca bakınız