Edebiyat Okulu: Çapraz Uyak

Bir dörtlükte birinci ve üçüncü dize ile ikinci ve dördüncü dizenin uyaklı olmasına çapraz uyak (çapraz kafiye) denir. Başka bir ifadeyle tek numaralı dizelerin kendi aralarında; çift numaralı dizelerin de kendi aralarında uyaklı olmalarına denir. Çapraz uyak türü sadece dörtlüklerde görülür. Uyak düzeni "abab" şeklinde gösterilir.

Çapraz Uyak (Çapraz Kafiye) ile İlgili Örnekler

Örnek 1

Uçun kuşlar uçun doğduğum yere -a

Şimdi dağlarında mor sümbül vardır -b

Ormanlar koynunda bir serin dere -a

Dikenler içinde sarı gül vardır -b

Rıza Tevfik Bölükbaşı

Açıklama: Birinci ile üçüncü dizelerle; ikinci ile dördüncü dizelerin oluşturduğu uyak örgüsüne çapraz uyak denir. Yukarıdaki dörtlükte de birinci ve üçüncü dizelerde geçen "yere ve dere" sözcükleri ile ikinci ve dördüncü dizelerde geçen "sümbül vardır-gül vardır" sözcükleri arasında çapraz uyak (çapraz kafiye) söz konusudur.

Örnek 2

Sana dün bir tepeden baktım aziz İstanbul -a

Görmedim Gezmediğim, sevmediğim hiç bir yer-b

Ömrüm oldukça, gönül tahtıma keyfince kurul -a

Sade bir semtini sevmek bile ömre değer -b

Yahya Kemal Beyatlı

Açıklama: Birinci dize ile üçüncü dizelerde geçen "İstanbul-kurul" sözcükleri ile ikinci ve dördüncü dizelerde geçen "yer-değer" sözcükleri arasında çapraz uyak (çapraz kafiye) vardır.

Örnek 3

Başka sanat bilmeyiz, karşımızda dururken -a

Söylenmemiş bir masal gibi Anadolu’muz -b

Arkadaş, biz bu yolda türküler tuttururken -a

Sana uğurlar olsun… ayrılıyor yolumuz. -b

Faruk Nafiz Çamlıbel

Açıklama: Dörtlükte geçen "dururken-tuttururken" sözcükleri ile "Anadolu'muz-yolumuz" sözcükleri arasında çapraz uyak (çapraz kafiye) vardır.

Örnek 4

Kalbim bir çiçektir, gündüzler ölgün -a
Gelin, gelin, onu açın geceler -b
Beni yâd edermiş gibi bütün gün -a
Ötün kulağımda çın çın geceler -b

Necip Fazıl Kısakürek

Açıklama: Dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinde geçen "gün-ölgün" sözcükleri ile ikinci ve dördüncü dizelerinde geçen "açın geceler-çın geceler" sözcükleri arasında çapraz uyak söz konusudur.

Örnek 5

Dur yolcu! Bilmeden gelip bastığın -a
Bu toprak, bir devrin battığı yerdir. -b
Eğil de kulak ver, bu sessiz yığın -a
Bir vatan kalbinin attığı yerdir. -b

Necmettin Halil Onan

Açıklama: Birinci ve üçüncü dizeler ile ikinci ve dördüncü dizeler arasında çapraz uyak (çapraz kafiye) vardır.

Örnek 6

Kara gözlüm, efkârlanma gül gayrı, -a
İbibikler öter ötmez ordayım… -b
Mektubunda diyorsun ki "Gel gayrı!" -a
Sütler kaymak tutar tutmaz ordayım… -b

Bekir Sıtkı Erdoğan

Açıklama: Yukarıdaki dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinde geçen "gül gayrı-gel gayrı" sözcükleri ile ikinci ve dördüncü dizelerinde geçen "ötmez ordayım- tutmaz ordayım" sözcükleri arasında çapraz uyak (çapraz kafiye) vardır.

Örnek 7

Gördüler: "Aynada bir gizli cihan… -a
Ufku çepçevre ölüm servileri…"   -b
Sandılar doğdu içinden bir an   -a
O, uzun gözlü, uzun saçlı peri.   -b

Yahya Kemal Beyatlı

Açıklama: Yukarıdaki dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinde geçen "cihan-an" sözcükleri ile ikinci ve dördüncü dizelerinde geçen "servileri-peri" sözcükleri arasında çapraz uyak (çapraz kafiye) söz konusudur.

Örnek 8

Sokaktayım kimsesiz bir sokak ortasında -a

Yürüyorum arkama bakmadan yürüyorum -b

Yolumun karanlığa saplanan noktasında -a

Sanki beni bekleyen bir hayal görüyorum -b

Necip Fazıl Kısakürek

Açıklama: "Ortasında-noktasında" sözcükleri ile "yürüyordum-görüyordum" sözcükleri arasında çapraz uyak (çapraz kafiye) örgüsü söz konusudur.

Ayrıca bakınız