Belirli kurallar dâhilinde en az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu kelime grubuna isim (ad) tamlaması denir. İsim tamlamaları "tamlayan" ve "tamlanan" olmak üzere iki unsurdan oluşur. Birinci unsura "tamlayan" ikinci unsura da "tamlanan" denir. Tamlayanın almış olduğu eke "ilgi eki"; tamlananın almış olduğu eke "iyelik eki" denir. Dilimizde başlıca isim tamlamaları şunlardır:
İsim (Ad) Tamlamaları
1. Belirtili İsim (Ad)
Tamlaması
2. Belirtisiz İsim (Ad)
Tamlaması
3. Zincirleme İsim (Ad)
Tamlaması
4. Takısız İsim (Ad) Tamlaması
Tamlayanın ilgi (-ın,-in,-un,-ün), tamlananın iyelik (-ı,-i,-u,-ü) eklerini aldığı tamlamalardır. Tamlayan, sesli harf ile biterse tamlayan eklerinin başına "-n" kaynaştırma ünsüzü; tamlanan sesli ile biterse iyelik ekinden önce araya "s" kaynaştırma ünsüzü girer. "Ben" ve "biz" şahıs zamirleriyle kurulan tamlamalarda "-in" ilgi eki "-im" şekline dönüşür. Tamlanan ekinde ise "-m, -n, -mız, -nız, -ları" iyelik ekleri olarak yer alır. Genellikle tamlayan, "t.y."; tamlanan da "t.n." ile gösterilir.
Örnek 1
Okulun bahçesi yıkandı.
t.y. t.n.
"Okulun" sözcüğünde yer alan "-un" eki tamlayan yani ilgi ekidir. "Bahçesi" sözcüğünde yer alan "-i" sesi de tamlanan yani iyelik ekidir. Tamlanan, sesliyle bittiği için sözcük ile ek arasına "s" kaynaştırma ünsüzü girmiştir.
Örnek 2
Benim babam
t.y. t.n.
"Benim" tamlayanında yer alan tamlayan yani ilgi eki "-im" ekidir. Bu, dilimizde istisnai bir durumdur. "Babam" sözcüğündeki "-m" de III. tekil iyelik ekidir.
Örnek 3
Senin baban
t.y. t.n.
"Senin" sözcüğünde yer alan "-in" eki, tamlayan yani ilgi ekidir. "Baban" sözcüğündeki "-n" eki ise iyelik ekidir.
1. Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına başka sözcükler girebilir. Genellikle sıfatlar bazen de miktar zarfları girer.
Örnek 1
Furkan'ın kırmızı kazağı
tamlayan tamlanan
Örnek 2
Okulumuzun en önemli meselesi
tamlayan tamlanan
2. "-den" hal eki ilgi ekinin yerine geçerek belirtili isim tamlaması yapabilir.
Örnek
Türkülerden birini de benim için seslendir. (türkülerin birini)
3. Belirtili isim tamlamalarında bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabileceği gibi, bir tamlanan da birden fazla tamlayana bağlanabilir.
Örnek 1
Okulun öğretmenleri, velileri, öğrencileri mutluydular.
Cümlede geçen "okulun" tamlayan; "öğretmenleri, velileri, öğrencileri" de "tamlanan"dır.
Örnek 2
Gariplerin, mazlumların, yetimlerin sesi olmalıyız.
Cümlede geçen "Gariplerin, mazlumların, yetimlerin" sözcükleri "tamlayan"; "sesi" sözcüğü de "tamlanan"dır.
4. Tamlayanı zamir olan ad tamlamalarında, tamlayan cümlede genellikle söylenmez. Buna, "tamlayanı düşmüş ad tamlaması" denir.
Örnek
Evini dün akşam güzelce gezdim. (onun)
5. Bütün şahıs zamirleriyle isim tamlaması yapılabilir. Genellikle III. tekil şahıslarla tamlama örneklerine alıştığımız için diğer şahıslarla kurulan isim tamlamaları bize ilginç gelebilir. Bizim burada en önemli ölçütümüz "ilgi ve iyelik ekleri"dir.
Örnek
Benim babam (belirtili isim tamlaması)
Senin baban (belirtili isim tamlaması)
Onun babası (belirtili isim tamlaması)
Bizim babamız (belirtili isim tamlaması)
Sizin babanız (belirtili isim tamlaması)
Onların babaları (belirtili isim tamlaması)
6. Özellikle şiirlerde bazen tamlayan ile tamlanan unsurları yer değiştirebilir. Sorularda "tamlayan" ve "tamlanan"ı yer değiştirmiş isim tamlaması şeklinde yer alır.
Örnek 1
Akacak mı bir gün suları bahçemizin?
Cümlede geçen "suları" sözcüğü "tamlanan"; "bahçemizin" sözcüğü de "tamlayan"dır. Her ikisi yer değiştirmiştir çünkü Türkçede önce "tamlayan" sonra da "tamlanan" gelir. Tamlama: "Bahçemizin suları" şeklindedir.
Örnek 2
Bulunacak mı tabip dermanı dertlerimizin?
Cümlede geçen "dermanı" sözcüğü tamlanan; "dertlerimizin" sözcüğü de "tamlayan"dır. Türkçenin söz diziminde önce tamlayan sonra da tamlanan gelir. Burada tam tersi bir durum söz konusudur. Tamlama, "dertlerimizin dermanı" şeklinde olmalıydı.
7. "Su" ve "ne" kelimelerinde ilgi ve iyelik eklerinden önce gelen kaynaştırma ünsüzü değişir.
Örnek
Su-y-un hasret-i
Ne-y-in ne-s-i
Çeşmenin su-y-u
8. Bazı belirtili isim tamlamaları, sıfat tamlamalarında yer alan "tamlayan" ve "tamlanan" unsurlarının yer değiştirmesiyle oluşur. Bu durumlarda bu sözcüklere ilgi ve iyelik ekleri getirilir.
Örnek
Beyaz gömlek (gömleğin beyazı)
Yaramaz öğrenci (öğrencinin yaramazı)
Güzel elbise (elbisenin güzeli)
Tamlayanın ek almadığı tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır.
Örnek
Ders defteri
t.y. t.n.
Sınıf öğretmeni
t.y. t.n.
İsim tamlaması
t.y. t.n.
Uyarı: Belirtisiz ad tamlamaları araya sıfat almaz. Yalnız sıfatlarla nitelenebilir. Bu durumda ad tamlaması, sıfat tamlamasına dönüşür.
Örnek
Kırmızı elbise dolabı
Tamlayan tamlanan
(sıfat) (belirtisiz ad tamlaması)
Sıfat Tamlaması
Tamlayanı da ad tamlaması olan tamlamalara denir. Zincirleme ad tamlamalarında en az iki ad tamlaması vardır. Bu hususa dikkat etmek gerekir. Yani dışarıdan bir sözcük ilavesi yapılmadan bir tamlamadan iki isim tamlaması çıkarsa o tamlama mutlaka zincirleme isim tamlamasıdır.
Örnek
Ders öğretmeninin başarısı
t.y. (belirtisiz ad tam.) t.n.
Annemin merhametinin sınırı
t.y. (belirtili isim tam.) t.n.
Uyarı: Araya sıfat giren belirtili isim tamlamalarından hiçbir şekilde iki isim tamlaması çıkmaz. Zincirleme isim tamlamasından ise mutlaka iki isim tamlaması çıkar.
Örnek
Okulun en güzel ve temiz yeri
Belirtili isim tamlamasıdır. Buradan birden fazla sıfat tamlaması ancak çıkar.
Babasının evinin bahçesi
Zincirleme isim tamlamasıdır. Bu tamlamadan "Babasının evi" ve "evinin bahçesi" belirtili isim tamlamaları çıkar. Yani iki isim tamlaması çıkar.
Türkçede aslında böyle bir ad tamlaması yoktur. Takısız ad tamlaması olarak adlandırılan tamlamaların tümü sıfat tamlaması olarak değerlendirilir.
Örnek
a) Gümüş saat, altın yüzük (Tamlayan tamlananın neden yapıldığını belirtir.)
b) İpek saç, şeker yanak (Tamlayan tamlananın neye benzediğini belirtir.)
Ayrıca bakınız
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder