Edebiyat Okulu: Destan (Epope)

Sözlü Edebiyat döneminin en önemli ürünüdür. Türk edebiyatının ilk örneklerini oluşturan destan türü, milletlerin hayatlarını yakından ilgilendiren büyük felaketleri, sosyal olayları, kahramanlıkları, savaş, göç ve doğal afetleri anlatan uzun manzum ürünlerdir.

Oluşumları bakımından destanlar doğal ve yapay olmak üzere ikiye ayrılır. Kendiliğinden oluşan ve çoğunlukla bir şair tarafından bir araya getirilen destanlara doğal; herhangi bir tarihi hadisenin sonraki yıllarda bir şair tarafından kaleme alındığı destanlar da yapma destan adını alır.

Türk destanları hakkında mevcut bilgiler oldukça kısıtlıdır. Destanlarımızın önemli bir kısmı yazıya geç geçirildiğinden sözlü edebiyattaki şeklini yansıtmaktan uzaklaşmışlardır. Türk destanlarının günümüzdeki mevcutları diğer milletlerin kaynaklarından derlenmiştir.

Destanlar, bir ulusun kaderini ilgilendiren konuları işlediğinden ortak bir vicdanı yansıtır. Günümüzdeki mevcut destanlarımızla ilgili bilgiler yabancılar tarafından derlenmiştir. İran, Çin ve Arap belgelerinden toplanılan bilgilerle ilk destanlarımızın varlığına ulaşırız. Alp, bilge ve kadın tipi destanlarda karşımıza çıkan ortak tiplerdir.

Destan (Epope) Türünün Özellikleri

Mitolojik öğeler ve olağanüstülük destanların en önemli unsurlarıdır.
Türk destanlarındaki mitolojik öğeleri ışık, rüya, demir, ağaç, altın, at, yay, kurt, mağara gibi unsurlar oluşturur.
Destanlarda toplumun ortak kültürü yansıtılır.
Destanlar olay çevresinde gelişen edebi metinlerdir.
Destanlar, yazının icat edilmediği dönemin ürünleridir.
Anonimdirler. Yani kim tarafından söylendiği bilinmemektedir. Günümüze ağızdan ağıza aktarılarak gelmiştir.
Manzum eserlerdir. Dize kavramı ile oluşturulmuşlardır.
Destanlarda yiğitçe bir söyleyiş sezilir.
Destanlar, oldukça uzun yazılardır.
Dörtlüklerden oluşur.
Dil, oldukça sade ve anlaşılırdır.
Destanlarda uyak kullanılmıştır.
Destanlarda belirli olan bir zaman ve yer bulunmaz.
Hem gerçek hem de olağanüstü olaylar birlikte yer alır.
Önemli kişiler han, kral gibi seçkin kişilerden veya toplumun genel kabulünü gören bir kahramandan ibarettir.
Destanlarda milli nazım ölçüsü kullanılır. Milli, dini, örfi ve tarihi değerlere destanlarda yer verilir.

İslamiyet’ten Önceki Türk Destanları

A. Saka Türklerine Ait Destanlar

1. Alp Er Tunga Destanı: "Alp Er Tunga" adlı Türk kahramanın İranlılarla yaptığı savaşı, yiğitliklerini ve bir hile neticesinde öldürülmesini konu alır.

2. Şu Destanı: Destanda "Şu" ismindeki kahramanın Büyük İskender ile yaptığı mücadeleler anlatılır. Şu, savaş sonrasında "Şu" şehrini inşa eder.

B. Hunlara Ait Destanlar

1. Oğuz Kağan Destanı: Hun hükümdarı Mete'nin yiğitlerini, yaşamını, ülkesini mamur ettikten sonra oğulları arasındaki paylaşımını konu alır. Kısacası destanda Mete ve yaşamı anlatılır.

2. Atilla Destanı: Batı Hun devletinin ünlü hükümdarı Atilla'nın yaşamını ve fetihlerini anlatır.

C. Göktürk Destanları

1. Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan türeyişini anlatır.

2. Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon'a açılan Türklerin orada bir demir dağı eritip kurtulmalarını anlatır.

D. Uygur Türklerinin Destanları

1. Türeyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan türeyişini anlatır.

2. Göç Destanı: Uygur Türklerinin ana vatanlarından ayrılışlarını anlatır.

Oluşumları Bakımından Destanlar

a. Doğal Destanlar: Halk arasında ortaya çıkan anonim ürünlerdir. Genellikle bir şair tarafından derlenip düzenlenmiştir.

Örnek

Gılgamış: Sümerler

İliada, Odysseia: Yunan