Edebiyat Okulu: Cümle

Türkçede "tümce" olarak isimlendirilir. Bir duyguyu, düşünceyi, eylemi tam olarak anlatan yargı bildiren söze veya söz grubuna cümle denir. Cümle, bir ifadeyi, soru, emir veya ünlemi dile getirir.

Türkçede cümlenin yapısı genellikle özne, tümleç ve yüklemden oluşur. Cümlenin temel öğeleri özne ve yüklemdir. Yargı birimidir. Cümle olabilmenin en önemli koşulu cümlenin yargı bildirmesidir. Tek sözcükten cümle oluşabilir. Aksine onlarca sözcükten de oluşmayabilir.

Örnek

Yazdı

Bak.

Yukarıdaki ifadeler yargı bildirdikleri için birer cümle niteliğindedir.

Örnek

Dün akşam evimizin bahçesinin içinde iki kişi

Yukarıdaki ifade yargı bildirmediği için cümle sayılmaz.

CÜMLENİN ÖZELLİKLERİ

1. Cümle, öğelerden oluşur. Öğeler tek sözcükten oluşabildiği gibi birden fazla sözcükten de oluşabilir.

Örnek

Mustafa dün bize geldi.
(öğeler tek sözcükten oluşmuş)

Mustafa'nın annesi, okulun bahçesindeki çocuklara kulak misafiri olmuştu.
(öğeler birden fazla sözcükten oluşmuş)

2. Bir cümlede birden fazla özne ve yüklem bulunmaz. Diğer öğeler birden fazla olabilir.

Örnek

Mustafa geldi.
(tek özne ve yüklem )

Mustafa dün seni evde arkadaşını bu akşam okulda aramış.
(Yukarıdaki cümlede iki nesne, iki dolaylı tümleç, iki zarf tümleci yer almaktadır.)

3. Bütün öğelerin yer aldığı tam bir cümlede; özne, yüklem, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci yer alır.

Örnek

Osman, dün akşam evde seni sordu.
Ö. Z.T. D.T. N. Y.

A. Anlamı Bakımından Cümleler

Olumlu Cümle: Yüklemin bildirdiği işin yapıldığını, gerçekleştiğini belirten cümlelerdir. Türkçede olumsuzluk, bazı ek ve sözcüklerle yapılır.

Örnek

Dün hava çok güzeldi.
(olumlu isim cümlesi)

Bizimkiler yarın akşam gelecekler.
(olumlu fiil cümlesi)

Olumsuz Cümle: Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan cümlelerdir. Olumlu isim cümleleri "yok, değil" sözcükleri ve "-sız" ekiyle olumsuz şekle dönüştürülür.

Örnek

Evinize gelen o değildi.

(olumsuz isim cümlesi)

Konserde kimse yoktu.

(olumsuz isim cümlesi)

Tuba, çok güçsüzdü.

(olumsuz isim cümlesi)

Soru Cümlesi: Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi denir. Dilimizde soru anlamı soru sıfatı, soru zamiri, soru zarfı veya soru edatıyla sağlanır.

Örnek

Bakkaldan beni soran sen miydin?
(soru edatıyla sağlanmış)

İstanbul'a ne zaman gideceksin?

(soru zarfıyla sağlanmış)

Çarşıdan ne aldın?

(soru zamiriyle sağlanmış)

Hangi mahallede yaşıyorsun?
(soru sıfatıyla sağlanmış)

Koşul Cümlesi: Yan cümlesi şart kipiyle çekimlenen yani yargının gerçekleşmesini bir koşula bağlayarak anlatan cümlelerdir.

Örnek

Eve erken gelirsen oraya gideriz.
(Cümle "-se,-sa" ekiyle koşul cümlesi olmuş.)

Ders çalışırsanız başarılı olursunuz.
(Cümle "-se,-sa" ekiyle koşul cümlesi olmuş.)

Ünlem Cümlesi: Özlem, üzüntü, sevinç, heyecan, korku gibi bir duyguyu, bir heyecanı yansıtan cümlelerdir.

Örnek

Eyvah aldandık, şu güzeranı hayatı sabit zannettik!

Yine mi kaçırdık uçağı Allah'ım!

Emir Cümlesi: Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelere denir. Emir kipinin I. tekil ve II. çoğul çekimleri olmaz.
----
gel
gelsin
----
gelin, geliniz
gelsinler

B. Yüklemi Bakımından Cümleler

Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir.

Örnek

Okulumuza yeni öğretmenler geldi.
(fiil cümlesi)

Not: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.

Örnek

Bütün düşüncesi bir an evvel eve gitmekti.
(isim cümlesi )

Kabahat hem giden de hem gelendedir.
(isim cümlesi)

İsim Cümlesi: Yüklemi ek fiil almış veya ad soylu bir sözcük olan cümlelere isim cümlesi denir.

Örnek

Uçun kuşlar uçun burada vefa yoktur.

Projelerimiz, geleceğimiz içindir.

C. Yükleminin Yeri Bakımından Cümleler

Kurallı (Düz) Cümle: Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir.

Örnek

Ne zaman seni ansam kuşlar buradan göçer.

Devrik Cümle: Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere denir.

Örnek

Bilmezdim şarkıların bu kadar dokunaklı olduğunu.

Eksiltili Cümle: Yargısı tam olmayan, yüklemi belirtilmemiş cümlelere denir.

Örnek

İnsanı can evinden vuran…

D. Yapısı Bakımından Cümleler

Basit Cümle: İçerisinde tek bir yargı bulunan cümlelere denir.

Örnek

Toprağını, suyunu özledim köyümün.

Birleşik Cümle: İçerisinde birden fazla yargı barındıran yan ve temel cümleciklerden oluşan cümlelere denir. Birleşik cümleler dört grupta incelenir.

1. Girişik Birleşik Cümle: İçerisinde fiilimsi bulunan cümlelerdir. Yan cümle fiilimsinin olduğu, temel cümle de yüklemin bulunduğu bölümdür. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o cümlede o kadar yan cümle var demektir.

Örnek

Seni seveni sen de sev.

Gelen gideni aratır.

2. Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümleciğin yüklemi dilek-şart, çekimli bir fiil veya ek fiilin şart çekimi isim soylu bir sözcük ise o cümle şartlı birleşik cümle olur.

Örnek

Yazarsan çabuk öğrenirsin.

3. İç içe Birleşik Cümle: Başkalarına ait sözlerin değiştirilmeden bir başkasına aktarıldığı cümlelere denir.

Örnek

Ben seni anlıyorum, dedi.

4. İlgi Cümlesi: "ki" bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir.

Örnek

Emanete sahip çık ki münafık olmayasın.

3. Sıralı Cümle: Aralarında noktalı virgül, virgül veya bağlaç bulunan bağımsız cümlelerden meydana gelen cümlelere sıralı cümle denir. İkiye ayrılır.

a. Bağımsız Sıralı Cümle: Özne, tümleç ve yüklemleri farklı olan yani öğe ortaklığı bulunmayan cümlelerdir.

Örnek

Çamların kozalakları düşüyor, kış, yavaş yavaş geliyor.

b. Bağımlı Sıralı Cümle: Öğelerinden en az birinin ortak olduğu cümlelerdir.

Örnek

Mustafa, zamanında derse girdi, dersi dinledi.

(özne ortak)

O, eve; Esra okula gitti.

(yüklem ortak)

Hasan evini boyadı, temizledi.

(özne ve nesne ortak)

Ayrıca bakınız

Cümle Vurgusu

Olumsuz Yargıyı Olumlu Biçime Dönüştürmek

Mecazlı İfadeleri Yorumlama

Eleştiri

Koşula Bağlılık