Edebiyat Okulu: Akis (Yansıma)

Sözlük anlamı "geri dönme, yansıma"dır. Bir cümle ya da dize içindeki sözleri ters çevirerek söyleme sanatına akis (yansıma) denir. Bu sanata "Aks ü tebdil" ya da "tard ü aks" sanatı da denir. Daha çok reklam metinlerinde karşımıza çıkar.

İfadeler, ilk başta nasıl bir anlam teşkil ederse ifadelerin dönüşümde de bir anlam içermesi gerekir. Akiste tekrarlanan sözler çoğunlukla bir söz öbeği veya anlamlı bir sözdür.

Akis (yansıma) sanatı kelimelerin dizilişine göre ikiye ayrılır:

1. Tam Akis (Aks-i Tam): Dize veya cümledeki anlamlı iki parçanın bir bütün olarak yer değiştirmesidir. Tam akis sanatına ekleme veya çıkarma yapılamaz.

Örnek 1

Dîdem ruhunu gözler / gözler ruhunu dîdem

Kıblem olalı kaşın / kaşın olalı kıblem

(Nazîm)

Açıklama: Dizelerde durak olarak belirtilen yere kadar söz söylenmiş sonra bu söz tersine döndürülmüştür. Bu, her iki dizede de söz konusudur.

Örnek 2

Cennet gibidir rûyun / rûyun cennet gibidir

Âdem doyamaz sana / sana doyamaz Âdem

(Yahya Nazim Efendi)

Açıklama: Dizelerde durak olarak belirtilen yere kadar söz söylenmiş sonra bu söz tersine döndürülmüştür. Bu, her iki dizede de söz konusudur.

2. Noksan Akis (Aks-i Nâkıs): Akis sanatı yapılırken ekleme ve çıkarmaların yapıldığı kelimelerin sıralarının değiştirildiği sanata noksan akis denir.

Örnek

Cihânda âdem olan bî-gam olmaz

Anunçün bî-gam olan âdem olmaz

(Necâtî)

Akis (Yansıma) Sanatına Örnekler

Örnek 1

Her an bir yeni su vardı

Her yeni suda bir an

(Özdemir Asaf)

Örnek 2

Eskiden vardım ben, şimdi hiçim ben

Şimdi bir hiçim ben, eskiden vardım

(Lütfi Bey)

Örnek 3

Gamzen ciğerim deldi / deldi ciğerim gamzen,

Bilmem nic'olur halım / Halim nic'olur bilmem.

(Nazîm)

Örnek 4

Kabz u bastı bu yolun der-pey olur birbirine

Her düzün bir yokuşu her yokuşun bir düzü var

(Pertev Paşa)

Örnek 5

Gülşen bülbüle doymaz doymaz gülşene bülbül

Gülşene bu yakışır bu yakışır gülşene

Örnek 6

Islâhum eylemem te'emmül

Kim gül tiken olmaz u tiken gül

(Fuzulî)

Örnek 7

Bizler mi vakti hoşça geçirmekteyiz bugün?

Şüphem budur: Vakit mi geçirmektedir bizi?

(Yahya Kemal Beyatlı)

Örnek 8

Utandım ağlayarak, ağladım utanmayarak

(Mehmet Akif Ersoy)

Örnek 9

Fikrim tebeddül eylemez âlem tebeddül eylese

Âlem tebeddül eylese fikrim tebeddül eylemez

(Muallim Naci)

Örnek 10

Mecaz oldu hakikat, hakikat oldu mecaz

(Sadullah Paşa)

Örnek 11

Gelse der-gâhına ikrâm görürler küremâ

Kürema dergehine gelse görürler ikrâm

(Ziya Paşa)

Not: Yukarıdaki bütün örneklerde sözler tekrarlanıp sözlerin yerleri değiştirilmiştir. Böylece akis (yansıma) sanatı bu dize veya cümlelerde ortaya çıkmıştır.

Ayrıca bakınız

Teşbih (Benzetme)

İstiare (Eğretileme)

Teşhis (Kişileştirme)

İntak (Konuşturma)

Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması)